Pozew wzajemny
Pozew wzajemny czy powództwo wzajemne jest dopuszczalne, jeżeli roszczenie wzajemne jest w związku z roszczeniem powoda lub nadaje się do potrącenia.
Pozew wzajemny
Pozew wzajemny może być zatem zostać złożony w dwóch sytuacjach: gdy ma związek z powództwem głównym lub gdy wierzytelności objęte oboma pozwami nadają się do potrącenia. W tym drugim przypadku nie jest wymagane, aby powództwa były powiązane ze sobą, ale konieczne jest spełnienie ogólnych wymogów w zakresie możliwości potrącenia roszczeń. Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.
W sytuacji kiedy dochodzi do wniesienia powództwa wzajemnego, mamy do czynienia z połączeniem dwóch odrębnych procesów. Zarówno powództwo główne, jak i wzajemne, powinny spełniać wszelkie formalne wymogi przewidziane dla pozwu zwykłego w art. 126 i 187 KPC. Sąd oddzielnie rozpatruje zarówno zasadność powództwa głównego, jak i wzajemnego.
W przypadku powództwa wzajemnego, Sąd I instancji musi rozstrzygnąć o zasadności każdego powództwa – głównego i wzajemnego. Jeśli oba powództwa są w całości lub części zasadne, konieczne jest zasądzenie odpowiednich kwot na rzecz każdej ze stron. Natomiast w sytuacji, gdy powództwo jest tylko w części zasadne, Sąd musi je oddalić w pozostałej części. [tak: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 26 października 1984 r., II CR 376/84]
Powództwo wzajemne może być zawsze dochodzone jako samodzielne roszczenie, w tym także jako odrębne powództwo. Celem rozwiązania przewidzianego w art. 204 KPC jest wspólne rozpatrzenie obu powiązanych ze sobą spraw, aby uniknąć rozbieżnych decyzji dotyczących tego samego stanu faktycznego przez różne sądy oraz ułatwić stronom dochodzenie roszczeń i przyspieszyć proces ich rozpoznania. Chociaż wniesienie powództwa wzajemnego skutkuje szczególnym skumulowaniem roszczeń w ramach jednej sprawy, to jednak powództwo wzajemne zachowuje swoją samodzielność, a zatem wspólne rozpatrzenie obu powództw nie pozbawia ich procesowej odrębności [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 18 marca 2015 r., II CZ 23/05]
Przykładowo, wydanie zarządzenia o zwrocie odpowiedzi na pozew główny może mieć wpływ na rozstrzygnięcie o powództwie głównym, ale nie ma wpływu na drugi proces – zapoczątkowany wniesieniem pozwu wzajemnego. Brak jest podstaw do tego, żeby zwrot odpowiedzi na pozew główny mógł skutkować przyjęciem za prawdziwe twierdzeń powoda w zakresie w jakim odnoszą się do powództwa wzajemnego [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie – I Wydział Cywilny z dnia 11 maja 2017 r., I ACa 107/17].
Termin na wniesienie powództwa wzajemnego
Powództwo wzajemne można wytoczyć nie później niż w odpowiedzi na pozew, a jeżeli jej nie złożono – w sprzeciwie od wyroku zaocznego albo przy rozpoczęciu pierwszego posiedzenia, o którym zawiadomiono, albo na które wezwano pozwanego.
W sytuacji gdy pozwany nie dochowa tego terminu, wówczas wniesione przez niego pismo nie może być potraktowane jako pozew wzajemny, a zatem podlega wyłączeniu do odrębnego rozpoznania celem nadania mu biegu jako odrębnemu pozwowi.
Pozew wzajemny jako alternatywa dla złożenia oświadczenia o potrąceniu
Zgodnie z art. 498 i 499 Kodeksu Cywilnego, do złożenia oświadczenia woli o potrąceniu konieczne jest wzajemne pozostawanie w stosunku do siebie w pozycji wierzyciela. Oznacza to, że osoba chcąca skorzystać z potrącenia musi świadomie zaakceptować istnienie wierzytelności wzajemnej przeciwko niej. Jeśli pozwany nie składa takiego oświadczenia woli, może skorzystać z pozwu wzajemnego.
Można zatem powiedzieć, że dłużnikowi który posiada wzajemne roszczenia względem powodu przysługuje wybór sposobu obrony oraz sposobu realizacji swojej wierzytelności. Może albo zgłosić procesowy zarzut potrącenia, albo wytoczyć powództwo wzajemne. Jeżeli jego wierzytelność jest wyższa, może połączyć obie formy i żądać potrącenia do wysokości wierzytelności powoda, a o resztę wytoczyć powództwo wzajemne. Obie te formy procesowej obrony mogą być podjęte przez pozwanego tylko w ściśle określonym czasie. Powództwo wzajemne może być wytoczone tylko w czasie wskazanym w art. 204 § 1 KPC, a zarzut potrącenia zasadniczo może być zgłoszony przez pozwanego tylko do chwili zamknięcia rozprawy przed sądem pierwszej instancji. Wyjątkowo, gdy wykaże, że nie mógł tego uczynić w tym czasie, może zgłosić zarzut potrącenia do chwili zamknięcia rozprawy przed sądem drugiej instancji (art. 381 KPC) [tak: Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 6 listopada 2009 r. I CSK 125/09]
Zarzut potrącenia jest zwykle korzystniejszy dla pozwanego z uwagi na brak kosztów i okoliczność, iż sąd zarzut taki, co do zasady musi rozpoznać. Podkreślenia wymaga zatem, iż pozwany nie może, co do zasady podnosić służących mu względem powoda roszczeń w inny sposób niż poprzez wskazane wyżej instytucje [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z dnia 24 października 2012 r., I ACa 955/12].
Innymi słowy, nie da się podnieść zarzutu potrącenia, nie dokonując jednocześnie uznania, że potrącana wierzytelność istnieje. Oświadczenie woli o potrąceniu złożone w sposób ewentualny, hipotetyczny, nie powinno zostać uznane za skuteczne. Jeśli Sąd I instancji rozpatrując sprawę formułuje wątpliwości co do dopuszczalności przyjętej przez stronę konstrukcji zarzutu potrącenia (dopuszczalności takiego zarzutu), to w powinien doprowadzić do wyjaśnienia stanowiska strony pozwanej i doprecyzowania, czy zarzut potrącenia wiąże się z wolą bezwarunkowego złożenia oświadczenia o charakterze rozporządzającym wierzytelnością złożoną do potrącenia (a więc traci charakter ewentualnego), czy też w istocie jedynie zmierza do dochodzenia wzajemnej wierzytelności w procesie (np. na podstawie art. 204 KPC). Przeprowadzenie takich czynności powoduje klaryfikację przedmiotowego zakresu rozpoznania sprawy w procesie i pozwala stronom na odpowiednią prezentację własnych stanowisk, co staje się istotne w świetle standardów wyznaczanych przez konieczność ochrony gwarantowanego konstytucyjnie prawa do procesu rzetelnego (art. 45 Konstytucji RP) [tak: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie – I Wydział Cywilny z dnia 17 października 2018 r., I ACa 243/18].
Niedopuszczalne jest dokonanie przez sąd potrącenia wierzytelności, jeżeli pozwany jednoznacznie nie zgłosił procesowego zarzutu potrącenia, lecz wytoczył powództwo wzajemne o wierzytelność potrąconą przed procesem [tak: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 6 listopada 2009 r., I CSK 125/09].
Pozew wzajemny – właściwość sądu
Pozew wzajemny wnosi się do sądu pozwu głównego. Jeżeli jednak pozew wzajemny podlega rozpoznaniu przez sąd okręgowy, a sprawa wszczęta była w sądzie rejonowym, sąd ten przekazuje całą sprawę sądowi właściwemu do rozpoznania powództwa wzajemnego.
