Sprawa o ustalenie istnienia stosunku prawnego

Zgodnie z art. 189 Kodeksu Postępowania Cywilnego, powód który ma w tym interes prawny może żądać ustalenie istnienia stosunku prawnego lub prawa przez sąd. Przesłanką, która pozwala na wszczęcie powództwa o ustalenie jest więc tzw. interes prawny po stronie  powoda.

Interes prawny jako konieczna przesłanka do wytoczenia powództwa na podstawie art. 189 k.p.c.

Interes prawny występuje, gdy istnieje niepewność co do stosunku prawnego lub prawa, spowodowana obecnym lub przewidywanym naruszeniem lub kwestionowaniem. Może wynikać z bezpośredniego zagrożenia prawa powoda, jak i zapobiegać temu zagrożeniu. Jak wskazywał w jednym z orzeczeń Sądu Apelacyjny w Warszawie, weryfikacja istnienia interesu prawnego wymaga także tego, czy wynik postępowania doprowadzi do usunięcia niejasności i wątpliwości co do danego stosunku prawnego oraz czy definitywnie zakończy spór na wszystkich płaszczyznach tego stosunku lub zapobiegnie mu. Ocena istnienia interesu powództwa nie może być dokonywana w sposób schematyczny, lecz zawsze z uwzględnieniem okoliczności sprawy. Okoliczności faktyczne, które wpłynęły na ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa oraz stanowią przyczynę sporu, są podstawą niepewności co do stanu prawnego i należy je brać pod uwagę przy ocenie tej przesłanki powództwa [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 29 marca 2023 r., V ACa 331/22]

W orzecznictwie powszechnie uznaje się, że pozew o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. może być wytoczony jedynie w sytuacji, gdy powód nie jest w stanie złożyć pozwu o zasądzenie konkretnego oświadczenia. W przypadku braku innych możliwości, odwołujemy się do tego przepisu. Sąd Apelacyjny w Poznaniu wskazał, że skorzystanie z tego środka powinno być ostateczne i jedynie dostępnym dla powoda. Wytoczenie powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. powinno być możliwe jedynie w przypadku, gdy nie przysługuje mu żaden inny instrument prawny służący ochronie interesu. W interesie ekonomii procesowej i zapobieżeniu wnoszenia zbędnych spraw, należy się sprzeciwiać temu rodzajowi powództwa. Należy także pamiętać, że wyrok na podstawie tego przepisu nie gwarantuje powodowi ostatecznej ochrony prawnej, gdyż nie jest wykonalny na drodze egzekucji sądowej (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – I Wydział Cywilny z dnia 20 października 2022 r., I ACa 787/21).

Sprawy sądowe o ustalenie z art. 189 k.p.c. mają więc bardzo zwodniczy charakter. Z pozoru może się wydawać, że takie powództwo można złożyć w każdej sytuacji. Jeśli jednak Sąd uzna, że powód mógł w tym wypadku skorzystać z innego narzędzia to oddali powództwo oparte o art. 189 k.p.c. Powództwo o ustalenie jest zatem „ostatnią deską ratunku”, do której można się odwołać, kiedy w danej sytuacji powód nie ma do dyspozycji innych instrumentów prawnych. Ustalenie tego na pewno wymagać więc będzie konsultacji z doświadczonym radcą prawnym bądź adwokatem.

Kwestii, czy osoba ubiegająca się o ustalenie istnienia lub nieistnienia pewnego prawa lub stosunku prawnego ma wystarczający interes prawny, nie można bowiem rozstrzygnąć za pomocą żadnej ogólnej formuły. Decyzja w tej sprawie powinna być podejmowana w konkretnym kontekście [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 15 września 2023 r., I CSK 4360/22].

Kiedy występuje interes prawny do żądania ustalenia nieważności umowy?

Mimo powszechnej opinii, że możliwość wystąpienia z roszczeniem o świadczenie może skutkować uznaniem braku interesu prawnego w żądaniu ustalenia np. nieważności umowy, to czasami powód może też posiadać interes prawny w ustaleniu nieważności umowy, nawet jeśli wystąpił jednocześnie z żądaniem zapłaty. Jak wskazywał wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 maja 2022 r., samo istnienie możliwości wytoczenia powództwa o świadczenie czy też wystąpienie z roszczeniem o świadczenie, nie zawsze prowadzi do uznania braku interesu prawnego w żądaniu ustalenia. Dotyczy to zwłaszcza tych przypadków, gdzie żądaniem ustalenia objęte jest twierdzenie o nieistnieniu stosunku prawnego, a konsekwencje ustalenia nieistnienia stosunku prawnego nie ograniczają się wyłącznie do aktualizacji obowiązku świadczenia przez pozwanego. W tej sytuacji powód ma interes w ustaleniu nieważności umowy w oparciu o przepis art. 189 KPC, gdyż taki wyrok ureguluje ostatecznie stosunek istniejący pomiędzy stronami i na tej podstawie będzie mógł domagać się zwrotu świadczeń już spełnionych, ale i o braku obowiązku spełniania na rzecz banku świadczeń w przyszłości, a więc o zezwoleniu na zaprzestanie spłaty kolejnych rat. Orzeczenie sądu ustalające nieważność określonej czynności prawnej doprowadzi do zniesienia wątpliwości stron i zapobiegnie dalszemu sporowi o roszczenia banku wynikające z umowy [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach – I Wydział Cywilny z dnia 16 maja 2022 r. I ACa 186/22].

Przepisy dotyczące interesu prawego w wytoczeniu powództwa o ustalenia wymagają, aby istniał on w chwili zamknięcia rozprawy przed sądem drugiej instancji (art. 316 § 1 KPC w zw. z art. 391 § 1 KPC). Nie można jednak zapomnieć, że interes prawny jest zachowany, jeśli ze spornego stosunku wynikają nadal konsekwencje, których dochodzenie poprzez powództwo o świadczenie nie jest możliwe lub nie jest jeszcze aktualne. Jak wskazał Sąd Najwyższy, istnieją podstawy do przyjęcia, że interes prawny istnieje zgodnie z art. 189 KPC, ponieważ uwzględnienie powództwa o ustalenie nieważności umowy kredytowej wpływa głównie na przyszłe obowiązywanie umowy, co oznacza, że ma szerszy zakres niż tylko związany z koniecznością dokonania rozliczeń dotychczasowych świadczeń pieniężnych [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 20 lipca 2023 r., I CSK 6042/22].

Sprawa o ustalenie  nieistnienia umowy a sprawa o unieważnienie umowy

Należy też podkreślić, że sprawa o ustalenie oparta o art. 189 k.p.c. jest czymś innym niż sprawa o unieważnienie umowy. Te dwie sprawy różnią się zarówno charakterem roszczenia, jak i skutkami, jakie wyrok sądu może wywołać. W przypadku powództwa o unieważnienie umowy, umowa jest ważna do momentu jej unieważnienia przez sąd. W takim przypadku wyrok sądu ma charakter konstytutywny. Natomiast wyrok w sprawie z art. 189 Kodeksu Prawa Cywilnego ma charakter deklaratoryjny. Sąd stwierdza w nim, że dane prawo od samego początku nie istniało (sprawa o ustalenie nieistnienia) bądź istniało (sprawa o ustalenie istnienia).

W praktyce wybór właściwego środka prawnego pozostawić należy prawnikowi z odpowiednim doświadczeniem procesowym, który pomoże nam ocenić czy powództwo z art. 189 k.p.c. będzie w konkretnym wypadku właściwym narzędziem.

radca prawny, Robert Nogacki, partner zarządzający, Kancelaria Prawna Skarbiec