Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego
Wyrok sądu polubownego może zostać uchylony także przez sąd powszechny – do tego celu służy skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego.
Wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta – po ich uznaniu przez sąd bądź też po stwierdzeniu przez sąd ich wykonalności – mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu lub ugodą zawartą przed sądem powszechnym.
Uchylenie wyroku sądu polubownego może odbyć się wyłącznie w specjalnym trybie tj. w postępowaniu wszczętym na skutek wniesienia skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, którego przebieg regulują art. 1205 i następne kodeksu postępowania cywilnego. Jeżeli strony ustaliły, że postępowanie przed sądem polubownym będzie obejmowało więcej niż jedną instancję, to skargę można złożyć wyłącznie od ostatecznego wyroku sądu polubownego rozstrzygającego o żądaniach stron.
Zasada dużej autonomii postępowania przed sądem polubownym, zgodna z intencjami ustawodawcy, istotnie ogranicza możliwości kontroli orzeczenia arbitrażowego ze strony sądu powszechnego. Głównym celem sądów polubownych jest zapewnienie szybkiego załatwiania spraw cywilnych, a nie wprowadzenie dodatkowej fazy postępowania przed lub sądowego, obok postępowania rozpoznawczego. Strony decydujące się na poddanie sporu arbitrażowi muszą brać pod uwagę te warunki, włączając w to niewielką kontrolę zewnętrzną nad decyzjami sądu polubownego. W związku z tym sąd państwowy rozpatrując skargę dotyczącą uchylenia wyroku arbitrażowego, zasadniczo nie analizuje samego meritum rozstrzygnięcia sądu arbitrażowego, ani nie sprawdza, czy wyrok ten jest oparty na przedstawionych faktach oraz czy te fakty zostały właściwie ustalone [tak: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku – I Wydział Cywilny z dnia 25 lutego 2021 r., I ACa 160/20].
Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego stanowi istotny element kontroli nad działaniem sądów niepaństwowych, mającej na celu zapobieganie naruszeniom praworządności w obrocie prawnym. Procedura skargi nie jest powtórzeniem merytorycznego rozpatrzenia sporu, który został już rozstrzygnięty przez sąd polubowny, lecz służy jedynie weryfikacji podstaw uchylenia wyroku arbitrażowego przed sądem państwowym. Jest to więc istotne narzędzie, które pozwala zapewnić odpowiednią równowagę pomiędzy autonomią sądów polubownych a ochroną interesów stron. Sąd apelacyjny, do którego kierowana jest skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego, pełni więc istotną rolę w zapewnieniu sprawiedliwości i prawidłowego funkcjonowania systemu arbitrażowego [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 października 2020 r., II CSK 37/20].
Kiedy można skutecznie podważyć orzeczenie sądu arbitrażowego?
Strona, która brała udział w postępowaniu przed sądem polubownym, ma prawo złożyć skargę, aby żądać unieważnienia wyroku tego sądu wyłącznie, jeśli zachodzą okoliczności ściśle określone przepisami prawa. Po pierwsze, może to dotyczyć sytuacji, gdy nie było żadnego zapisu na sąd polubowny lub zapis ten okazał się nieważny lub niezgodny z przepisami prawa. Po drugie, strona może domagać się uchylenia wyroku, jeśli nie została należycie poinformowana o osobach arbitrów lub przebiegu postępowania przed sądem polubownym, co uniemożliwiło jej obronę.
Kolejną możliwą podstawą skargi może być wydanie przez sąd polubowny wyroku dotyczącego kwestii nieobjętych zapisem na ten sąd lub wykraczających poza jego zakres. Jednakże, jeśli rozstrzygnięcie w sprawach objętych zapisem można oddzielić od pozostałych, wyrok może zostać uchylony tylko w zakresie tych nieobjętych kwestii. Strona musi również wnieść zarzuty dotyczące tego przed sądem polubownym.
Innym powodem do uchylenia wyroku może być nieprawidłowy skład sądu polubownego lub naruszenie podstawowych zasad postępowania. Dodatkowo, wyrok sądu polubownego może zostać unieważniony przez sąd powszechny, jeśli uzyskano go w wyniku przestępstwa lub na podstawie sfałszowanego dokumentu. Ostatnią możliwą podstawą skargi może być uprzednie wydanie prawomocnego wyroku w tej samej sprawie między tymi samymi stronami.
Gdy którekolwiek z tych kryteriów zostało spełnione, strona może dochodzić swoich praw składając skargę w celu uchylenia wyroku sądu polubownego.
Wyrok sądu polubownego będzie podlegać uchyleniu także w wypadku, gdy sąd stwierdzi, że według ustawy spór nie może być rozstrzygnięty przez sąd polubowny; po drugie, gdy wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z fundamentalnymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, czyli narusza klauzulę porządku publicznego; po trzecie, wyrok sądu polubownego pozbawia konsumenta ochrony gwarantowanej mu absolutnie wiążącymi przepisami prawa stosowanymi dla umowy, którą zawarł, a jeśli prawo właściwe dla tej umowy zostało wybrane przez strony – zabezpieczenia zapewniane konsumentowi bezwzględnie wiążącymi przepisami prawa, które obowiązywałyby w przypadku braku takiego wyboru.
Skarga na orzeczenie sądu polubownego nie służy podważaniu przebiegu i wyników postępowania przed sądem polubownym. Ma za zadanie uniemożliwić utrzymanie mocy jedynie takiego wyroku sądu polubownego, który narusza elementarne wymagania formalne dotyczące rozpoznawania sporów. Dopiero w przypadku stwierdzenia przez sąd państwowy braku prawidłowego przeprowadzenia postępowania dowodowego, jego niekompletności lub rażącej wadliwości, jak np. braku logicznego rozumowania, nawiązania łańcucha przyczynowo-skutkowego, selektywnego dopuszczenia dowodów jednej strony czy nieuzasadnionego pominięcia dowodów wnioskowanych przez stronę przeciwną, można uznać, że istnieją przesłanki do uchylenia takiego orzeczenia [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z dnia 13 kwietnia 2023 r., I AGa 1/22].
Przy ocenie pozbawienia strony możliwości obrony przed sądem polubownym należy dokładnie przeanalizować przebieg postępowania arbitrażowego. Trzeba jednak pamiętać, że sąd powszechny nie ma uprawnienia do ingerencji w meritum sprawy, a strony decydując się na sąd polubowny świadomie rezygnują z procedur związanych z sądem państwowym. Nie można natomiast twierdzić, że strona rezygnując z sądu państwowego automatycznie rezygnuje z prawa do obrony. Naruszenie zasady równości stron, brak wysłuchania jednej ze stron lub odmowa możliwości udowodnienia swojego stanowiska może prowadzić do pozbawienia strony możliwości obrony przed sądem polubownym. Jednakże, niedopuszczenie pewnych dowodów przez sąd polubowny niekoniecznie oznacza całkowite pozbawienie strony możliwości obrony – taka sytuacja ma miejsce dopiero wtedy, gdy strona nie ma szansy przedstawić swoich racji w ogóle. Decyzja sądu polubownego o odrzuceniu wniosków dowodowych stron nie koniecznie musi sugerować pozbawienie strony możliwości obrony [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – I Wydział Cywilny z dnia 28 października 2022 r. I AGa 332/21].
Sposób wniesienia skargi o uchylenie orzeczenia sądu polubownego
Skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wnosi się do sądu apelacyjnego, na obszarze którego znajduje się sąd, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny, a w braku tej podstawy – do Sądu Apelacyjnego w Warszawie.
Możliwość wniesienia skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego jest ograniczona terminem. Skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wnosi się zawsze w terminie dwumiesięcznym, niezależnie od podstawy, na której oparto skargę [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 24 października 2019 r., V CZ 64/19]
Termin ten nie jest terminem prawa materialnego, ale należy do terminów procesowych, a co za tym idzie może też zostać przywrócony, jeśli brak jest winy po stronie skarżącego przy niedochowaniu tego terminu [tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 listopada 2017 r., V ACa 607/17].
Sąd powszechny, do którego wniesiono skargę może na posiedzeniu niejawnym wstrzymać wykonanie wyroku sądu polubownego, co może dodatkowo zostać uzależnione od złożenia zabezpieczenia. Na postanowienie sądu powszechnego w tym zakresie przysługuje zażalenie do innego składu tego sądu.
