Ochrona dóbr osobistych – pozew
Ochrona dóbr osobistych to prawo każdego obywatela. Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.
Co może stanowić podstawę do wytoczenia powództwa z tytułu naruszenia dóbr osobistych?
Rozstrzygnięcie sprawy o naruszenie dóbr osobistych wymaga precyzyjnego określenia konkretnego dobra osobistego lub dóbr osobistych, które zostały naruszone. To stanowi punkt odniesienia do ustalenia, czy działanie było bezprawne i spowodowało naruszenie dobra osobistego. W przypadku ubiegania się o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, powód musi dokładnie określić, jakie dobra osobiste zostały naruszone przez nielegalne i zawinione działanie np. pracodawcy. Ocena naruszenia dobra osobistego, takiego jak stan uczuć, godność osobista i nietykalność cielesna, nie może opierać się na indywidualnej wrażliwości zainteresowanego, która może być szczególnie silna ze względu na osobiste cechy czy warunki zdrowotne. Kryteria oceny muszą być zobiektywizowane poprzez uwzględnienie opinii szerszego grona uczestników oraz powszechnie akceptowanych norm postępowania, włączając w to aspekty obyczajowe wynikające z tradycji [tak: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 24 sierpnia 2023 r., III PSKP 21/22].
Przy ocenie, czy doszło do naruszenia dóbr osobistych, istotne jest zidentyfikowanie, jakie reakcje wywołuje naruszenie w relacjach zewnętrznych. Negatywne i krytyczne wypowiedzi, które zawierają twierdzenia dotyczące faktów lub ocen, a jednocześnie prezentujące osobę domagającą się ochrony w negatywnym świetle, wchodzą w zakres prawnie chronionej sfery dóbr osobistych tej osoby [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z dnia 22 czerwca 2023 r., I ACa 76/22].
Naruszenie dóbr osobistych w artykule prasowym
W przypadku naruszenia godności pokrzywdzonego poprzez przypisanie mu – w artykułach prasowych – popełnienia przestępstwa, do uchylenia bezprawności konieczne jest przeprowadzenie dowodu prawdy. Brak możliwości udowodnienia prawdy lub brak prawomocnego wyroku skazującego skutkuje odpowiedzialnością za naruszenie dóbr osobistych. Konstytucja w art. 42 reguluje kwestię odpowiedzialności karnej, zaś ustęp 3 tego artykułu gwarantuje domniemanie niewinności, dopóki winę nie stwierdzi sąd. Jednakże, normy zawarte w art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego zasady ochrony dóbr osobistych pozostają też w mocy. Dlatego też zasada domniemania niewinności nie może być wykorzystywana do ograniczania prawa do przedstawiania prawdy, której udowodnienie jest możliwe zarówno w procesie karnym, jak i cywilnym (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 20 czerwca 2023 r., V ACa 974/21).
Naruszenie dóbr osobistych w wywiadzie prasowym
Dobra osobiste są objęte ochroną zarówno na mocy Kodeksu cywilnego, jak i ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. dotyczącej prawa prasowego. W sytuacji, gdy naruszenie dóbr osobistych wynika z opublikowania materiału prasowego (na przykład nadania reportażu telewizyjnego), stosuje się jednocześnie przepisy art. 24 § 1 i 2 KC oraz art. 37 prawa prasowego, pozwalające na równoczesne lub alternatywne zastosowanie środków ochrony, pozostawiając wybór stronom, które środki wybrać. Artykuł 38 prawa prasowego wskazuje, kto może ponosić odpowiedzialność cywilną za naruszenie prawa w wyniku publikacji materiału prasowego, obejmując autora, redaktora lub inne osoby odpowiedzialne za jego opublikowanie, oraz wydawcę. Nie można więc wnioskować z tego przepisu, że osoba udzielająca wywiadu lub przekazująca informacje dziennikarzowi, które są wykorzystane w publikacji, nie ponosi odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych kogoś innego. Odpowiedzialność autora i wydawcy reportażu telewizyjnego nie zwalnia osób pojawiających się w programie telewizyjnym od odpowiedzialności za treści, które mogą naruszać dobra osobiste [tak: orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Łodzi – I Wydział Cywilny z dnia 8 marca 2013 r., sygnatura sprawy I ACa 1299/12].
Prawidłowe wyważenie dóbr prawnie chronionych w zakresie wolności prasy i ochrony dobrego imienia osoby dotkniętej publikacją prasową istotne jest uwzględnienie określonych kryteriów. Należy wziąć pod uwagę, czy artykuł przyczynił się do debaty na temat interesującego publiczność tematu, jak znana jest osoba, której dotyczy publikacja oraz jaki jest temat omawiany w tekście. Istotne jest także zachowanie osoby przed publikacją, sposób pozyskania informacji i ich prawdziwość, a także treść, forma i konsekwencje publikacji oraz stopień narażenia osoby na negatywne skutki wynikające z jej opublikowania [tak: orzeczenie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 kwietnia 2021 r., sygnatura sprawy I CSKP 87/21]”.
Zakres odpowiedzialności z tytułu naruszenia dóbr osobistych
Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne.
Odpowiedzialność z tytułu naruszenia dóbr osobistych jest w istocie rzeczy odpowiedzialnością deliktową, czyli odpowiedzialnością za szkodę niemajątkową (krzywdę) spowodowaną bezprawnym działaniem osoby szkodzącej. Jednakże zostały zmienione warunki odpowiedzialności w tym zakresie:
1) w przypadku dochodzenia roszczeń niemajątkowych (art. 24 § 1 KC) wystarczający jest obiektywny charakter bezprawności działania osoby naruszającej dobra osobiste. Z kolei element subiektywny winy musi być wykazany jedynie w przypadku dochodzenia roszczeń majątkowych na podstawie art. 448 KC lub roszczeń odszkodowawczych na podstawie art. 415 i innych przepisów KC w związku z art. 24 § 2 KC;
2) obowiązuje domniemanie, że naruszenie dóbr osobistych miało charakter bezprawny, co oznacza, że osoba pozwaną w procesie musiałaby wykazać, że jej działanie nie było bezprawne, aby uniknąć odpowiedzialności;
3) ponadto, z samej istoty niemajątkowego charakteru roszczeń określonych w art. 24 § 1 KC wynika, że nie podlegają one przedawnieniu [por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z dnia 12 kwietnia 2013 r., I ACa 1305/12].
W razie dokonanego naruszenia osoba pokrzywdzona bezprawnymi działaniami może żądać ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego albo zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.
Środki ochrony naruszonego dobra muszą być adekwatne do samego naruszenia i należy dokonać ich wyboru z uwzględnieniem całokształtu okoliczności sprawy [tak: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z dnia 6 lipca 2016 r., I ACa 1377/15]
Zagadnienia, które podlegają rozpoznaniu w sprawie o naruszenie dóbr osobistych
Przy rozpatrywaniu sprawy dotyczącej ochrony dóbr osobistych sąd musi w pierwszej kolejności ustalić, czy w ogóle doszło do naruszenia tych dóbr, a następnie ocenić, czy działanie oskarżonej strony było bezprawne. Obowiązek udowodnienia, że dobro osobiste zostało zagrożone lub naruszone, spoczywa na osobie poszukującej ochrony prawnej zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego. Z kolei osoba, która podejmuje działania zagrażające lub naruszające dobro osobiste innej osoby, musi udowodnić, że jej działanie nie było bezprawne. Odpowiedzialność odszkodowawcza zależy od faktu wyrządzenia szkody, co również musi udowodnić strona domagająca się odszkodowania zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego, a kluczowym warunkiem tej odpowiedzialności jest zawinione działanie sprawcy szkody [tak: orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z dnia 6 lipca 2016 r., sygnatura sprawy I ACa 1377/15]”.
Naruszenie dóbr osobistych a bezpodstawne wzbogacenie
Osobie, której wizerunek jest rozpowszechniany bez zgody, przysługuje roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, mające na celu zwrot nielegalnie uzyskanych korzyści. To zobowiązanie powstaje automatycznie i stanowi istotne narzędzie ochrony praw majątkowych jednostek zgodnie z zasadą sprawiedliwości, nakazującą oddanie każdemu tego, co mu się należy (zgodnie z art. 2 Konstytucji RP). Obowiązek zwrotu wzbogacenia zachodzi nawet w przypadku braku udowodnionego niewłaściwego działania. Istnienie adekwatnego związku przyczynowego między zubożeniem jednej osoby a wzbogaceniem drugiej nie jest konieczne w przypadku zobowiązań z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia [tak: orzeczenie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 grudnia 2020 r., I CSK 790/18].
