Wyłączenie sędziego w sprawie cywilnej
Przepisy procedury cywilnej przewidują dwie różne instytucje zakładające wyłączenie sędziego z orzekania w okolicznościach, gdy nie daje on rękojmi działania w sposób bezstronny. Są to wyłączenie sędziego z mocy ustawy (art. 48 k.p.c.) oraz wyłączenie sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony (art. 49 § 1 k.p.c.).
Przy prowadzeniu sprawy o wyłączenie sędziego warto jest korzystać z usług profesjonalnego pełnomocnika, który odpowiednio zbada sprawę i oceni jej szanse na sukces, co pozwoli uniknąć straty czasu i zasobów na sprawy o małych szansach powodzenia.
Wyłączenie sędziego z mocy prawa
Sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy: (1) w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki; (2) w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia; (3) w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli; (4) w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron; (5) w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator; (6) w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.
Warto podkreślić, że sędzia nie podlega wyłączeniu z mocy ustawy z tej tylko przyczyny, że orzekał poprzednio w innej sprawie między tymi samymi stronami [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 stycznia 2023 r., II USK 153/22].
Wyłączenie sędziego na wniosek
Niezależnie od przyczyn wymienionych powyżej, sąd wyłącza sędziego na żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.
Do oceny czy zachodzą przesłanki do wyłączenia sędziego na wniosek, istotne jest istnienie obiektywnej wątpliwości co do jego bezstronności w konkretnej sprawie. Wątpliwość ta musi być uzasadniona i podlegać weryfikacji. Nie jest tu wystarczające do podważania bezstronności sędziego np. negatywna ocena dokonywanej przez niego wykładni przepisów prawnych w innych sprawach. Sędzia, zwłaszcza Sąd Najwyższy, ma obowiązek stosować prawo i prezentować swoje poglądy. Natomiast wyrażenie swojego stanowiska nie może stanowić podstawy do wyłączenia sędziego z udziału w innej sprawie, nawet jeśli podobny problem prawny występuje. Formułowanie określonych poglądów prawnych przez sędziego w jednej sprawie nie powinno pozbawiać go zdolności do bezstronnego rozpatrywania innych spraw, które opierają się na tym samym przepisie prawnym [tak: Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 6 lutego 2024 r., III PZP 2/23].
Nie występują także uzasadnione podstawy do twierdzenia, że sędzia, który wcześniej orzekał między tymi samymi stronami w innej sprawie, powinien sam złożyć wniosek o swoje wyłączenie z rozpatrywania aktualnej sprawy, o ile nie ma on poważnych wątpliwości co do obiektywnego jej rozstrzygnięcia. Sam udział w rozpoznaniu innej sprawy nie stanowi wystarczającego powodu do podnoszenia takich wątpliwości, choćby nawet chodziło o wyrokowanie na podstawie podobnego lub identycznego stanu faktycznego na podstawie tych samych dowodów, szczególnie jeśli sprawa dotyczy innego żądania [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 22 sierpnia 2019 r., V CSK 465/18].
Jakie przesłanki mogą stanowić wystarczające uzasadnienie dla wyłączenia sędziego na wniosek?
Nie zachowuje bezstronności sędzia demonstrujący subiektywne, a więc własne podejście do sprawy, jaką ma rozstrzygnąć, oraz do osób, których jego rozstrzygniecie może dotyczyć [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 grudnia 2022 r., I CSK 3738/22].
Również relacje służbowe i towarzyskie między sędziami w ramach tego samego sądu mogą stanowić podstawę do wyłączenia sędziów na ich własne żądanie. Wynika to z faktu, iż istotną rolę w procesie wyłączenia sędziego odgrywa również społeczny wymiar sprawy. Celem jest uniknięcie sytuacji, która mogłaby wzbudzić wątpliwości co do bezstronności sędziego w oczach społeczeństwa [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 21 listopada 2016 r., II UO 5/16].
Dlatego też nawet stosunki wyłącznie służbowe w stosunkowo niewielkiej instytucji mogą ze względu na osobistą znajomość oraz osobisty charakter kontaktów zostać uznane za stosunki tego rodzaju, że wywołają w odbiorze zewnętrznym uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziów [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 10 marca 2015 r., II UO 1/15].
Decyzji o wyłączeniu sędziego nie powinien natomiast determinować sam fakt znajomości, nawet tej o charakterze osobistym. Istotne jest raczej to, czy relacje osobiste są takie, że mogą utrudnić sędziemu zachowanie bezstronnej postawy podczas rozstrzygania sporu ze względu na emocjonalne zaangażowanie czy potencjalne konflikty interesów. Należy również wyłączyć sędziego w przypadku gdyby w sprawie wystąpiły choćby pozory osobistego zaangażowania czy też braku bezstronności sędziego przy orzekaniu, a także ze względu na potencjalny konflikt interesów pozwalający na powzięcie przez osoby postronne wątpliwości co do bezstronności sędziego [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie – I Wydział Cywilny z dnia 21 kwietnia 2016 r., I ACa 926/15].
Jakie przesłanki nie są wystarczające do wyłączenia sędziego?
Nie można wyłączyć sędziego z danej sprawy na podstawie zarzutów dotyczących niewłaściwego prowadzenia postępowania, błędów w ocenie dowodów, uchybień procesowych czy wadliwej oceny prawnej. Te kwestie powinny być rozpatrywane w ramach procedury odwoławczej lub kasacyjnej. Również nie uzasadnia wyłączenia sędziego fakt, że prezentuje on pogląd prawny niekorzystny dla jednej ze stron. Dodatkowo, to, że sędzia brał udział w wcześniejszych sprawach związanych z osobą składającą wniosek – a wnioskujący kwestionuje jego przychylność w tych sprawach – nie powinno być uznane za wystarczającą podstawę do wątpliwości co do bezstronności sędziego w danej sprawie [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 10 stycznia 2017 r., III UO 3/16].
Wnioskodawca żądający wyłączenia sędziego musi uprawdopodobnić istnienie konkretnych okoliczności, które mogą rzutować na bezstronność i niezależność sędziego w sposób obiektywny. Subiektywne odczucia wnioskodawcy, które nie są oparte na faktycznych okolicznościach sprawy, są niewystarczające do usprawiedliwienia wyłączenia sędziego [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 3 kwietnia 2019 r., I CO 15/19].
Nie są zasadne wątpliwości co do bezstronności sędziego tylko na podstawie ogólnych założeń, że relacje interpersonalne między sędziami wpływają na ich obiektywizm. To samo dotyczy sytuacji, w której małżonek jednego z sędziów występuje jako reprezentant jednej ze stron w sprawie. O wyłączeniu sędziego powinny decydować konkretne okoliczności, które rzeczywiście rodzą wątpliwości co do jego niezależności i sprawiedliwości w rozpatrywanej sprawie [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 15 września 2015 r., III PO 7/15].
Czy istnieje możliwość wyłączenia całego sądu?
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje możliwość wyłączenia sędziego: automatycznie na podstawie ustawy, na wniosek sędziego lub na prośbę strony. Natomiast nie ma w tym kodeksie przepisów dotyczących instytucji „wyłączenia sądu” jako takiego, która jest znana w niektórych systemach prawnych. Z tego powodu, wniosek o „wyłączenie ogólne”, mający na celu de facto wyłączenie sądu, a nieprzewidziany w prawie, powinno się uznać za niedopuszczalny. Wniosek o wyłączenie wszystkich sędziów z danego sądu faktycznie sprowadza się do wniosku o wyłączenie samego sądu, dlatego taki wniosek musi zostać odrzucony. Wniosek żądający wyłączenia sędziego, który nie został przydzielony do danej sprawy, również nie jest dopuszczalny [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych z dnia 19 czerwca 2019 r., I NSPO 2/19].
Na podstawie analogicznych przesłanek uznać należy, że wniosek o wyłączenie sędziego „na zawsze” ze wszystkich spraw nie znajduje uzasadnienia w polskiej procedurze cywilnej. Wyłączenie sędziego jest możliwe jedynie w konkretnej sprawie [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych z dnia 19 stycznia 2022 r., I NO 79/21].
