Powołanie się na błąd w toku sporów prawnych
Jeśli popełnimy błąd w toku sporów prawnych, treści czynności prawnej, możemy uniknąć skutków prawnych naszego oświadczenia woli. Skutkiem złożenia oświadczenia woli pod wpływem błędu jest bowiem tzw. „nieważność względna” tego oświadczenia. Aby unieważnić czynność prawną, należy złożyć odpowiednie oświadczenie wyrażające wolę zrezygnowania ze skutków prawnych poprzedniego oświadczenia, które zostało złożone pod wpływem błędu.
W praktyce, zarówno przy formułowaniu oświadczenia o uchyleniu się od skutków błędu, jak i przy powoływaniu się na błąd w toku sporów, warto jest skorzystać z profesjonalnej pomocy prawnej.
Definicja błędu jako wady oświadczenia woli, zawarta w artykule 84 k.c., nawiązuje do codziennego rozumienia tego pojęcia. Błąd polega na fałszywym wyobrażeniu o rzeczywistości, niezgodności między nią a świadomością podmiotu. Natomiast brak błędu występuje, gdy osoba składająca oświadczenie znała rzeczywistość i rozumiała okoliczności, ale wyciągnęła niewłaściwe wnioski, podejmując tym samym decyzję niekorzystną dla siebie. Błąd dotyczy więc przede wszystkim nieprawidłowej wiedzy, a nie braku umiejętności przewidywania i wnioskowania. Ponadto musi on odnosić się do stanu rzeczy istniejącego w chwili zawierania umowy, a nie do okoliczności pojawiających się w trakcie jej realizacji, które mogłyby sugerować, że decyzja o jej podjęciu była błędna [tak: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 marca 2022 r., II CSKP 103/22].
Uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego innej osobie
W wypadku jeśli oświadczenie woli zostało złożone innej osobie uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć. Ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.
W wypadku oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie do oceny możliwości powołania się na błąd, konieczne jest zatem ustalenie, czy błąd został celowo, świadomie, rozmyślnie spowodowany. Musi to być intencjonalne działanie strony, zarówno w zamyśle bezpośrednim, jak i ewentualnym, zawsze jednak z winy umyślnej. Ta intencja musi być realizowana poprzez konkretne zachowanie jednej z stron umowy. Może to polegać na udzieleniu fałszywego zaprzeczenia lub zapewnienia, bez względu na to, czy była istotna potrzeba złożenia takiego oświadczenia [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z dnia 10 stycznia 2023 r., I ACa 458/22].
Aby ustalić, czy adresat oświadczenia woli spowodował błąd zgodnie z art. 84 § 1 kodeksu cywilnego, nie trzeba, aby jego postępowanie było jedyną przyczyną (w sensie sine qua non) powstania błędu, wystarczy, że jest współprzyczyną. Stopień tego współdziałania nie jest precyzyjnie określony, ale musi być na pewno istotny. Trudno byłoby bowiem uznać – zważywszy na dążenie do równowagi interesów obu stron zgodnie z art. 84 KC – za słuszne obciążenie adresata niekorzystnymi konsekwencjami błędu oświadczającego, jeśli to głównie błądzący przyczynił się do powstania tego błędu [tak: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 września 2022 r., II CSKP 264/22].
Błąd musi dotyczyć czynności prawnej a nie innych okoliczności
Błąd, na który powołujemy się celem uchylenia się od skutków czynności prawnej może dotyczyć błędnego wyobrażenia o treści czynności prawnej lub jej skutkach prawnych, ale nie może odnosić się sposobu, w jaki umowa zostanie faktycznie wykonana, czyli wydarzeń przyszłych i niepewnych z perspektywy stron umowy. Niezrealizowanie oczekiwań osoby dokonującej czynności prawnej co do określonego rozwoju zdarzeń nie jest podstawą do uznania, że oświadczenie woli tej osoby było wynikiem istotnego błędu prawnego [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 16 grudnia 2022 r., V ACa 30/22].
Przykładowo zatem – jeśli powód miał świadomość konsekwencji prawnych wynikających z zawarcia umowy franczyzy, znał wszystkie okoliczności towarzyszące jej podpisaniu, włącznie z poprawnym zrozumieniem elementów umowy, to argumentacja że był przekonany o osiąganiu w przyszłości przychodów w oczekiwanej wysokości nie będzie miała znaczenia prawnego. W takim bowiem wypadku nastąpił błąd dotyczący granic ryzyka gospodarczego, będący elementem motywacyjnym i nie można go uznać za błąd co do treści czynności prawnej [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi – I Wydział Cywilny z dnia 23 lutego 2023 r., I AGa 286/22].
Istotny charakter błędu jako konieczna przesłanka uchylenia się od skutków oświadczenia woli
Przy ocenie istnienia warunku „istotności błędu” należy brać pod uwagę obiektywne kryteria. Poprawność tej koncepcji potwierdza przede wszystkim treść art. 84 § 2 k.c., w którym znajduje się bliższe określenie błędu istotnego. Zgodnie z tym przepisem, można powoływać się tylko na błąd, który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby osoba składająca oświadczenie woli nie działała pod wpływem błędu i oceniała sprawę rozsądnie, nie złożyłaby oświadczenia o takiej treści. Wymóg rozsądnej oceny jako warunek dopuszczalności powoływania się na błąd, nakazuje obiektywizację tego procesu oceny. Taka linia postępowania jest zgodna z przyjętymi zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie zasadami wykładni art. 60 KC i zapewnia ochronę pewności obrotu przed ewentualnymi zagrożeniami wynikającymi z użycia subiektywnych kryteriów [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z dnia 10 stycznia 2023 r., I ACa 458/22].
Termin na uchylenie w sprawie odnoszącej się do spadkobrania, Sąd Najwyższy uznał, że błędem prawnie istotnym, który może być podstawą dla odstąpienia przez spadkobiercę od skutków prawnych związanych z niezłożeniem w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nie jest brak znajomości rzeczywistego majątku spadkowego spowodowany zaniedbaniem ze strony spadkobiercy. Błąd co do rzeczywistego stanu majątku spadkowego może wystąpić tylko wtedy, gdy brak wiedzy na ten temat nie wynika z braku staranności spadkobiercy, lecz jest usprawiedliwiony okolicznościami. Za lekkomyślność, a nie istotny błąd uznaje się jedynie oparcie decyzji na bezpodstawnych przypuszczeniach dotyczących majątku spadkowego. Jak wskazał Sąd Najwyższy taka lekkomyślność nie stanowi podstawy uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia (niezłożenia oświadczenia) woli na podstawie przepisów o wadach oświadczenia woli [tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 4 listopada 2021 r., II CSKP 44/21].
Termin na uchylenie się od skutków błędu
Zgodnie z art. 88 § 2 k.c., uprawnienie do uchylenia się wygasa, gdy stosowne oświadczenie nie zostanie złożone przed upływem roku od wykrycia błędu. Jeżeli zatem powód żądanie pozwu opiera na uchyleniu się od skutków prawnych swojego oświadczenia wyrażonego pod wpływem błędu i zostanie ustalone, że oświadczenie o uchyleniu się złożył dopiero po upływie roku od wykrycia błędu, sąd może i powinien z samej tej tylko przyczyny oddalić powództwo – uczynić to zatem bez rozpoznawania istoty sprawy [tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 2016 r., I CZ 86/16].
W jaki sposób powołać się na błąd przed sądem ?
Ilekroć istnieje możliwość potencjalnego upadku ważności umowy z powodu skorzystania przez jedną ze stron z prawa do uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia woli, konieczne jest przeprowadzenie przez sąd szczegółowego postępowania dowodowego w celu sprawdzenia spełnienia warunków określonych w art. 84 k.c.
Ten proces wymaga zbierania informacji i dokonywania ustaleń na podstawie dostępnych materiałów dowodowych, często pochodzących z różnych źródeł, w tym też osobowych. Weryfikacja skuteczności prawnej oświadczenia woli złożonego na podstawie art. 88 k.c. w zw. z art. 87 k.c. może być przeprowadzona w odrębnym postępowaniu przed sądem cywilnym, w tym w ramach powództwa o ustalenie, w którym skuteczność oświadczenia będzie objęta badaniem przesłankowo, w ramach oceny ważności umowy cywilnoprawnej [tak: wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 6 września 2023 r., III FSK 3087/21].
Należy jednak też pamiętać, że powołanie się przed sądem na błąd nie może zastąpić złożenia przeciwnej stronie oświadczenia od uchyleniu się od błędu. Przykładowo Sąd Apelacyjny w Poznaniu badając taki przypadek stwierdził, że „jeżeli pozwany – jak twierdzi – pozostawał w błędzie co do rzeczywistej treści umowy, a błąd ten miał być wywołany przez powoda, to, co najwyżej, mógł skorzystać z instytucji uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia woli z powodu błędu (art. 84 KC). Skoro jednak tego nie uczynił, to treść zawartej umowy była dla niego wiążąca” [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – I Wydział Cywilny z dnia 23 lutego 2023 r., I AGa 134/22].
Możliwość powołania się na błąd przy oświadczeniu wiedzy
Zgodnie z art. 65[1[ k.c. przepisy o wadach oświadczeń woli stosuje się do oświadczeń wiedzy odpowiednio. Odpowiednie zastosowanie oznacza, że przepisy o wadach oświadczeń woli mogą znaleźć zastosowanie w całości, po odpowiedniej modyfikacji albo w ogóle nie znajdą zastosowania do oświadczeń wiedzy. [tak: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 16 marca 2022 r., II PSKP 62/21].
