Kurator dla spółki

Ustanowienie kuratora dla spółki

Co jeśli Twoim dłużnikiem jest spółka, której cały zarząd właśnie złożył rezygnację? Czy taki scenariusz, to genialny „patent” na uniknięcie odpowiedzialności – sytuacja, w której wierzyciel nie może skutecznie dochodzić swoich praw, bo po drugiej stronie nie ma nikogo uprawnionego do reprezentacji spółki? Albo co zrobić, jeśli jedyny członek zarządu przebywa w areszcie tymczasowym i faktycznie nie jest w stanie odbierać żadnej korespondencji?

Instytucja kuratora dla osoby prawnej została stworzona właśnie po to, aby uchronić innych uczestników obrotu przed negatywnymi skutkami takich nieoczekiwanych zdarzeń. Ustanowienie kuratora dla spółki stanowi nadzwyczajny środek ochrony obrotu prawnego, który zapobiega sytuacjom, w których brak organu lub jego faktyczna niemożność działania prowadziłyby do paraliżu funkcjonowania podmiotu gospodarczego i uniemożliwiały realizację uprawnień wierzycieli. Regulacja zawarta w art. 42 Kodeksu cywilnego pełni kluczową rolę w zapewnieniu ciągłości działania osób prawnych i ochronie interesów kontrahentów, jednak jej stosowanie w praktyce budzi kontrowersje interpretacyjne dotyczące granic tej instytucji.

Podstawy prawne i przesłanki ustanowienia kuratora dla spółki

Sąd rejestrowy ustanawia kuratora dla osoby prawnej, gdy nie może ona być reprezentowana lub prowadzić swoich spraw ze względu na brak organu albo brak w składzie organu osoby uprawnionej do jej reprezentowania. W praktyce orzeczniczej wykształciły się dwa fundamentalnie odmienne podejścia do interpretacji tej przesłanki, które prowadzą do zupełnie różnych skutków prawnych.

Zgodnie z wykładnią restrykcyjną, „brak organu” oznacza wyłącznie sytuację, w której nie ma prawidłowo powołanych piastunów organu. Przyczyną tego stanu może być niepowołanie członków organu albo wygaśnięcie mandatów wszystkich osób, które dotychczas pełniły tę funkcję (np. śmierć albo rezygnacja, aczkolwiek otwieramy tu kolejny tu kolejny temat – rzekę: w jaki sposób mogą skutecznie złożyć rezygnację wszyscy członkowie zarządu? Jest to jednak temat na zupełnie inny artykuł). Według stanowiska restrykcyjnego niedopuszczalna jest szeroka wykładnia art. 42 § 1 KC, według której sąd rejestrowy mógłby ustanowić kuratora dla spółki również wtedy, gdy mandaty w organie zostały prawidłowo obsadzone, ale organ ten z jakichkolwiek przyczyn nie wykonuje swoich funkcji lub nie może ich wykonywać.

Wykładnia ekstensywna, znajdująca oparcie w ratio legis przepisu i jego ewolucji legislacyjnej, przyjmuje natomiast, że art. 42 § 1 KC wyróżnia dwie odrębne przesłanki ustanowienia kuratora: niemożność reprezentowania osoby prawnej oraz niemożność prowadzenia jej spraw. Użycie spójnika „lub” wskazuje na alternatywny, a nie kumulatywny charakter tych przesłanek. Oznacza to, że kuratora dla spółki można ustanowić zarówno wtedy, gdy osoba prawna nie może być reprezentowana, jak i wtedy, gdy nie może prowadzić swoich spraw – są to dwa odrębne stany faktyczne objęte hipotezą normy.

Kluczowe znaczenie ma przy tym rozróżnienie między trzema kategoriami sytuacji faktycznych. Po pierwsze, przypadek gdy organ w ogóle nie istnieje formalnie – jego piastunowie nie zostali powołani lub ich mandaty wygasły. Po drugie, sytuacja gdy organ istnieje formalnie, może faktycznie wykonywać swoje funkcje, ale z różnych przyczyn tego nie czyni – zaniechuje działania, działa w sposób niestaranny, lub występuje konflikt wewnętrzny w organie. Po trzecie wreszcie, przypadek gdy organ został formalnie powołany, ale z przyczyn obiektywnych, niezależnych od jego woli i długotrwałych, nie może faktycznie wykonywać swoich funkcji reprezentacyjnych i zarządczych.

Przypadek pierwszy jest oczywisty – można i należy powołać kuratora. Nie mniej klarowny jest także przypadek drugi – to, że zarząd faktycznie nie interesuje się sprawami spółki, nie jest powodem do powołania kuratora (nie przeszkadza to zresztą uczestnikom obrotu, albowiem wszelkie procedury prawne z udziałem takiej spółki mogą się toczyć dalej). Jednak ostatnia kategoria budzi największe kontrowersje – zarząd co prawda istnieje, ale istnieją też obiektywne przesłanki wykluczające wykonywanie funkcji. Klasycznym przykładem jest sytuacja jedynego członka zarządu który przebywa w areszcie śledczym, znajduje się w śpiączce, jest osobą zaginioną, poszukiwaną, czy też znajduje się na terytorium objętym konfliktem zbrojnym bez możliwości komunikacji. W takich przypadkach organ formalnie istnieje, jego mandat nie wygasł, ale faktyczna możliwość wykonywania funkcji jest całkowicie wyłączona.

Nowelizacja z 2018 roku i zmiana paradygmatu funkcji kuratora dla spółki

Fundamentalne znaczenie dla interpretacji art. 42 KC ma nowelizacja wprowadzona ustawą z dnia 28 lutego 2018 roku – Prawo przedsiębiorców, która weszła w życie 15 marca 2018 roku. Przed tą nowelizacją art. 42 KC stanowił, że zadaniem kuratora jest wyłącznie „niezwłoczne doprowadzenie bądź to do likwidacji osoby prawnej, bądź też do umożliwienia jej, poprzez powołanie właściwych organów, podjęcia samodzielnego, prawidłowego działania”.

Nowelizacja z 2018 roku znacząco rozszerzyła kompetencje kuratora, wprowadzając w § 2 sformułowanie:

„Do czasu powołania albo uzupełnienia składu organu, o którym mowa w § 1, albo ustanowienia likwidatora kurator reprezentuje osobę prawną oraz prowadzi jej sprawy w granicach określonych w zaświadczeniu sądu„.

Ratio legis tej zmiany było oczywiste – ustawodawca dostrzegł, że w praktyce gospodarczej występują sytuacje, w których osoba prawna nie może funkcjonować przez dłuższy czas, a powołanie nowego organu może być utrudnione lub niemożliwe z przyczyn faktycznych.

W takich sytuacjach kurator ma nie tylko doprowadzić do powołania organu, ale przede wszystkim zastępować ten organ w prowadzeniu bieżących spraw do czasu przywrócenia normalnego funkcjonowania osoby prawnej. Zmiana ta miała charakter fundamentalny – przekształciła kuratora z podmiotu o kompetencjach czysto organizacyjnych (zwołanie zgromadzenia, przeprowadzenie likwidacji) w pełnoprawnego reprezentanta osoby prawnej, który może prowadzić jej sprawy w określonym zakresie.

Językowa analiza znowelizowanego przepisu wskazuje jednoznacznie, że ustawodawca rozdzielił dwie funkcje kuratora. Pierwsza, określona w art. 42 § 2 KC, polega na reprezentowaniu osoby prawnej i prowadzeniu jej spraw „w granicach określonych w zaświadczeniu sądu” – czyli w zakresie, który sąd uzna za celowy i konieczny w danych okolicznościach. Druga funkcja, określona w art. 42 § 3 KC, polega na „niezwłocznym podejmowaniu czynności zmierzających do powołania albo uzupełnienia składu organu osoby prawnej uprawnionego do jej reprezentowania, a w razie potrzeby do jej likwidacji”.

Użycie sformułowania „prowadzi jej sprawy” w § 2 ma charakter ogólny i nie ogranicza kompetencji kuratora wyłącznie do czynności związanych z powołaniem nowego organu. Ustawodawca celowo użył sformułowania „prowadzi jej sprawy”, a nie „podejmuje czynności zmierzające do powołania organów” – ta druga funkcja jest określona osobno w § 3, co wskazuje na ich rozłączność i komplementarność. Kurator ma zatem dwa podstawowe zadania: po pierwsze, prowadzić bieżące sprawy osoby prawnej w niezbędnym zakresie, po drugie, dążyć do przywrócenia normalnego funkcjonowania poprzez powołanie organów lub przeprowadzenie likwidacji.

Przypadek aresztu tymczasowego jako test granic art. 42 KC

Szczególnie wyraziście spór interpretacyjny wokół art. 42 KC ujawnia się w przypadkach długotrwałego aresztu tymczasowego jedynego członka zarządu spółki.

Według wykładni restrykcyjnej, tymczasowe aresztowanie nie stanowi podstawy do ustanowienia kuratora, ponieważ organ spółki istnieje – jego mandat nie wygasł, a okres tymczasowego aresztowania jest z definicji ograniczony w czasie. Spółka nadal posiada organ reprezentacji, choć jego funkcjonowanie jest czasowo utrudnione. Ustanowienie kuratora służyć ma przede wszystkim doprowadzeniu do powołania organu uprawnionego do reprezentacji podmiotu, a nie rozwiązaniu różnego rodzaju innych problemów wynikających z czasowej nieobecności członka zarządu.

Jednakże stanowisko takie pomija całkowicie specyfikę izolacji penitencjarnej i jej skutki dla możliwości pełnienia funkcji zarządczych. Tymczasowe aresztowanie oznacza fizyczną izolację uniemożliwiającą osobiste stawiennictwo na zgromadzeniach wspólników, cenzurę korespondencji na podstawie art. 217 Kodeksu karnego wykonawczego, która de facto wyklucza prowadzenie spraw spółki, brak dostępu do dokumentacji spółki, poczty elektronicznej i systemów bankowych, brak możliwości podpisywania dokumentów w formie wymaganej przez przepisy, oraz całkowity brak możliwości reprezentowania spółki wobec organów administracji, sądów i kontrahentów.

Realia prowadzenia postępowań przygotowawczych w Polsce są takie, że organy w dyspozycji których pozostają tymczasowo aresztowanymi często nie zgadzają się na doręczanie korespondencji, której doręczenie jest prawnie konieczne, z obawy przed ukrytymi formami przekazywania informacji, które mogłyby być przemycane w takiej komunikacji. W wielu przypadkach ma to rzeczywiście miejsce, co powoduje, że sądy karne sanują taką praktykę, akceptując ograniczenia komunikacji wykraczające poza ustawowy zakres cenzury korespondencji.

W praktyce prezes zarządu przebywający w areszcie tymczasowym jest w sytuacji faktycznej niemożności pełnienia funkcji, co czyni spółkę całkowicie sparaliżowaną. Nie jest to przypadek „niewykonywania funkcji” w znaczeniu zaniechania, braku staranności czy konfliktu wewnętrznego w organie – jest to przypadek obiektywnej niemożności wykonywania funkcji, co stanowi funkcjonalny odpowiednik braku organu.

Kluczowa w tej argumentacji jest wykładnia funkcjonalna art. 42 § 1 KC. Ratio legis tego przepisu nie jest wyłącznie formalne „zapewnienie istnienia organu” w znaczeniu jego powołania, ale przede wszystkim zapewnienie faktycznej możliwości reprezentowania osoby prawnej i prowadzenia jej spraw. Przepis chroni interes osoby prawnej oraz jej wierzycieli przed skutkami sytuacji, w której osoba prawna nie może funkcjonować w obrocie prawnym. Wykładnia literalna, która ignoruje cele przepisu i koncentruje się wyłącznie na formalnym statusie organu, prowadzi do absurdalnych konsekwencji praktycznych.

Zakres kompetencji kuratora dla spółki – prowadzenie bieżących spraw versus powołanie organów

Fundamentalny spór interpretacyjny dotyczy zakresu kompetencji kuratora po jego ustanowieniu. Czy kurator dla spółki może prowadzić bieżące sprawy spółki w zakresie zwykłego zarządu, wystawiać faktury dokumentujące już wykonane transakcje, wykonywać ustawowe obowiązki podatkowe spółki, czy też jego kompetencje ograniczają się wyłącznie do czynności organizacyjnych zmierzających do powołania nowego zarządu lub przeprowadzenia likwidacji?

Redakcja art. 42 § 2 KC w brzmieniu obowiązującym od 15 marca 2018 roku wyraźnie i jednoznacznie stanowi, że kurator „reprezentuje osobę prawną oraz prowadzi jej sprawy w granicach określonych w zaświadczeniu sądu”. To sformułowanie ma charakter ogólny i prima facie nie ogranicza kompetencji kuratora dla spółki wyłącznie do czynności związanych z powołaniem nowego organu. Jednocześnie art. 42 § 3 KC nakłada na kuratora obowiązek niezwłocznego podejmowania czynności zmierzających do powołania lub uzupełnienia składu organu.

W orzecznictwie i doktrynie dominuje stanowisko, że te dwa przepisy należy interpretować łącznie – kurator dla spółki prowadzi sprawy osoby prawnej w zakresie niezbędnym do zabezpieczenia jej funkcjonowania i interesów wierzycieli, jednocześnie dążąc do przywrócenia normalnego stanu poprzez powołanie organów. Nie jest to relacja wykluczania się, ale komplementarności. Kurator dla spółki nie jest organem osoby prawnej w pełnym tego słowa znaczeniu, ale jej przedstawicielem ustawowym o ograniczonych kompetencjach wyznaczonych przez sąd.

Sąd Najwyższy w uchwale z 23 września 2010 roku (III CZP 54/10) stwierdził, że kurator dla spółki ustanowiony zgodnie z art. 42 KC nie jest uprawniony do przejęcia funkcji i zakresu obowiązków likwidatora spółki. SN powołał się przy tym na wcześniejsze orzecznictwo (postanowienie z 7 maja 2004 r., III CK 249/03), zgodnie z którym kurator ustanowiony na podstawie art. 42 KC może dokonywać czynności zwykłego zarządu w spółce, ale nie uzyskuje funkcji zarządu. W postanowieniu tym Sąd Najwyższy wyjaśnił, że kurator spółki akcyjnej ustanowiony w celu powołania jej organów nie ma uprawnienia do bezpośredniego powołania zarządu – nie może w tym zakresie zastępować walnego zgromadzenia ani rady nadzorczej. Jego kompetencją jest zwołanie nadzwyczajnego walnego zgromadzenia wspólników w celu obsadzenia odpowiednich organów spółki.

Judykatura konsekwentnie podkreśla, że kurator dla spółki nie może zastępować organów spółki ani reprezentować jej w sprawach, które nie dotyczą czynności wynikających z kodeksu cywilnego. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 19 lutego 2015 roku (I SA/Wa 2354/14) orzekł, że kurator spółki nie ma uprawnienia do złożenia wniosku o stwierdzenie nieważności orzeczenia nacjonalizacyjnego zgodnie z przepisami prawa administracyjnego, gdyż wykracza to poza zakres jego umocowania.

Jednocześnie jednak przepis art. 42 § 2 KC wyraźnie stanowi, że kurator dla spółki „prowadzi jej sprawy w granicach określonych w zaświadczeniu sądu”, co oznacza, że sąd ma kompetencję dyskrecjonalną do określenia zakresu uprawnień kuratora w sposób dostosowany do konkretnej sytuacji faktycznej i prawnej osoby prawnej. Zgodnie z art. 603² § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, sąd nie jest związany zakresem żądania określonym we wniosku o ustanowienie kuratora, co dodatkowo potwierdza tę dyskrecjonalność.

Czynności zwykłego zarządu a kompetencje kuratora

Szczególnie kontrowersyjna jest kwestia, czy kurator dla spółki może dokonywać czynności z zakresu zwykłego zarządu, takich jak wystawianie faktur VAT dokumentujących już wykonane transakcje, prowadzenie korespondencji z organami podatkowymi, czy wykonywanie bieżących obowiązków sprawozdawczych spółki. Katalog czynności wymagających szczególnego zezwolenia sądu rejestrowego został określony w art. 42 § 4 KC – pod rygorem nieważności kurator musi uzyskać zgodę sądu na nabycie i zbycie przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części oraz na dokonanie czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części do czasowego korzystania. Analogiczny wymóg dotyczy nabycia i zbycia oraz obciążania nieruchomości, użytkowania wieczystego lub udziału w nieruchomości.

Przepis ten wprowadza podział na czynności, które kurator dla spółki może wykonywać samodzielnie w ramach upoważnienia zawartego w zaświadczeniu sądu, oraz czynności wymagające dodatkowego zezwolenia. W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że art. 42 § 4 KC nawiązuje do funkcjonującego w prawie cywilnym podziału na czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczające ten zakres. Czynności wymienione w § 4 należą bez wątpienia do kategorii przekraczających zwykły zarząd i wymagają zgody sądu.

Przez czynność zwykłego zarządu należy rozumieć załatwianie bieżących spraw związanych ze zwykłą eksploatacją rzeczy i utrzymaniem jej w stanie niepogorszonym w ramach aktualnego przeznaczenia, wszystko zaś, co nie mieści się w tych granicach, należy do spraw przekraczających zakres zwykłego zarządu. Definicja ta ma charakter ogólny i w każdym przypadku wymaga analizy okoliczności konkretnej sprawy.

W kontekście kompetencji kuratora dla spółki kluczowe znaczenie ma pytanie, czy wystawianie faktury VAT dokumentującej już wykonaną transakcję sprzedaży stanowi czynność zwykłego zarządu, czy też przekracza kompetencje kuratora. Z jednej strony, wystawienie faktury nie jest czynnością prawną sensu stricto – jest to czynność faktyczna o charakterze dokumentacyjnym, wykonująca ustawowy obowiązek podatkowy. Zgodnie z art. 106b ustawy o podatku od towarów i usług, podatnik jest zobowiązany wystawić fakturę dokumentującą sprzedaż towaru. Obowiązek ten wynika z samego faktu dokonania sprzedaży, a nie z woli stron, i ma charakter publicznoprawny.

Z drugiej strony, wystawienie faktury VAT wywołuje określone skutki w sferze zobowiązań cywilnoprawnych – potwierdza wykonanie umowy, konkretyzuje należność, stanowi podstawę do żądania zapłaty. W przypadku długotrwałego niewystawiania faktury, można argumentować, że jej wystawienie przez kuratora dla spółki służy po prostu likwidacji zaległości dokumentacyjnych powstałych w okresie braku funkcjonującego organu.

Ochrona wierzycieli jako ratio legis instytucji kuratora dla spółki

Fundamentalnym celem instytucji kuratora dla osoby prawnej jest ochrona wierzycieli przed skutkami braku organu uprawnionego do reprezentacji. Przepis art. 42 KC chroni bowiem interes osoby prawnej oraz jej wierzycieli przed skutkami sytuacji, w której osoba prawna nie może funkcjonować w obrocie prawnym. Wykładnia tego przepisu, która ignoruje cele ochronne i koncentruje się wyłącznie na formalnym statusie organu, prowadzi do pozbawienia wierzycieli możliwości realizacji ich uprawnień.

W praktyce gospodarczej występują sytuacje, w których wierzyciel wykonał wszystkie swoje zobowiązania umowne, zapłacił cenę wraz z podatkiem VAT, przejął przedmiot umowy, lecz z uwagi na brak możliwości wystawienia faktury przez spółkę, której zarząd nie funkcjonuje, ponosi stratę w postaci niemożności odliczenia podatku naliczonego. Stan taki może trwać wiele miesięcy, a nawet lat, jeżeli niemożność funkcjonowania organu ma charakter długotrwały.

Odmawiając ustanowienia kuratora w sytuacji, gdy organ formalnie istnieje, ale faktycznie nie może wykonywać swoich funkcji z przyczyn obiektywnych i długotrwałych, sąd de facto pozbawia wierzyciela możliwości realizacji jego uprawnień. Wierzyciel nie może skutecznie dochodzić swoich praw, ponieważ po drugiej stronie nie ma podmiotu zdolnego do wykonywania zobowiązań. Jednocześnie wierzyciel nie może wymusić powołania nowego zarządu, gdyż nie jest wspólnikiem spółki i nie ma takich kompetencji.

Sytuacja taka jest szczególnie dotkliwa w przypadkach, gdy osoba pełniąca funkcję prezesa zarządu jest jednocześnie jedynym wspólnikiem spółki. Wówczas zwołanie zgromadzenia wspólników w celu powołania nowego zarządu wymaga udziału tej osoby, co jest niemożliwe ze względu na jej długotrwałą nieobecność lub niemożność działania. Przepisy ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym nie przewidują możliwości rejestracji zmian w składzie zarządu bez udziału dotychczasowego prezesa w sytuacji, gdy jest on jedynym wspólnikiem. Powstaje zatem sytuacja bez wyjścia – spółka nie może funkcjonować, nowy zarząd nie może zostać powołany, a wierzyciel nie może realizować swoich uprawnień.

W takich okolicznościach funkcja kuratora nie może polegać wyłącznie na „doprowadzeniu do powołania organów”, ponieważ jest to faktycznie niemożliwe. Kurator dla spółki musi wówczas prowadzić bieżące sprawy spółki w zakresie niezbędnym do ochrony jej wierzycieli i wykonywania podstawowych obowiązków prawnych, jednocześnie dążąc do rozwiązania sytuacji poprzez likwidację spółki lub znalezienie innego rozwiązania prawnego.

Okres ustanowienia kuratora dla spółki i jego przedłużenie

Ustawodawca w art. 42¹ § 1 KC wprowadził zasadę czasowości kurateli – kuratora dla spółki ustanawia się na okres nieprzekraczający roku. Ograniczenie temporalne ma charakter co do zasady sztywny, jednak w szczególnie uzasadnionych przypadkach można przedłużać ustanowienie kuratora na czas oznaczony, jeżeli czynności wymienione w art. 42 § 3 KC nie mogły zostać zakończone przed upływem okresu, na który został ustanowiony.

Przedłużenie okresu ustanowienia kuratora dla spółki nie powinno następować automatycznie. Każde przedłużenie wymaga indywidualnej oceny zasadności w kontekście konkretnych okoliczności sprawy. Ustawodawca nie określił maksymalnego okresu przedłużenia umocowania kuratora, co oznacza, że teoretycznie możliwe są wielokrotne przedłużenia, przy czym każde z nich musi być uzasadnione szczególnymi okolicznościami i dokonywane na czas oznaczony.

Ratio legis wprowadzenia ograniczenia czasowego stanowi założenie, że kuratela ma charakter przejściowy i służy wyłącznie przywróceniu normalnego funkcjonowania osoby prawnej poprzez powołanie właściwych organów lub przeprowadzenie uporządkowanej likwidacji. Długotrwałe funkcjonowanie spółki pod zarządem kuratora nie jest stanem pożądanym z punktu widzenia pewności obrotu i efektywności gospodarowania. Jednocześnie w przypadkach obiektywnej niemożności powołania nowego organu, przedłużanie okresu kurateli może być jedynym sposobem zapewnienia ciągłości funkcjonowania osoby prawnej i ochrony interesów jej wierzycieli.

Robert Nogacki

Założyciel i partner zarządzający kancelarii prawnej Skarbiec, uznanej przez Dziennik Gazeta Prawna za jedną z najlepszych firm doradztwa podatkowego w Polsce (2023, 2024). Doradca prawny z 19-letnim doświadczeniem, obsługujący przedsiębiorców z listy Forbesa oraz innowacyjne start-upy. Jeden z najczęściej cytowanych ekspertów w dziedzinie prawa handlowego i podatkowego w polskich mediach, regularnie publikujący w Rzeczpospolitej, Gazecie Wyborczej i Dzienniku Gazecie Prawnej. Autor publikacji „AI Decoding Satoshi Nakamoto. Sztuczna inteligencja na tropie twórcy Bitcoina” oraz współautor nagrodzonej książki „Bezpieczeństwo współczesnej firmy”. Profil na LinkedIn: 18.5 tys. obserwujących, 4 miliony wyświetleń rocznie. Nagrody: czterokrotny laureat Medalu Europejskiego, Złotej Statuetki Polskiego Lidera Biznesu, tytułu „Międzynarodowej Kancelarii Prawniczej Roku w Polsce w zakresie planowania podatkowego”. Specjalizuje się w strategicznym doradztwie prawnym, planowaniu podatkowym i zarządzaniu kryzysowym dla biznesu.