Pozew o ochronę dóbr osobistych / Sprawa o naruszenie dóbr osobistych

Ochrona dóbr osobistych to prawo każdego obywatela. Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

Co może stanowić podstawę do wytoczenia powództwa z tytułu naruszenia dóbr osobistych?

Rozstrzygnięcie sprawy o naruszenie dóbr osobistych wymaga precyzyjnego określenia konkretnego dobra osobistego lub dóbr osobistych, które zostały naruszone. To stanowi punkt odniesienia do ustalenia, czy działanie było bezprawne i spowodowało naruszenie dobra osobistego. Dochodząc zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, powód powinien sprecyzować, jakie dobra osobiste zostały naruszone bezprawnym, zawinionym działaniem pozwanego. Ocena naruszenia dobra osobistego, takiego jak stan uczuć, godność osobista i nietykalność cielesna, nie może opierać się na indywidualnej wrażliwości zainteresowanego, która może być szczególnie silna ze względu na osobiste cechy czy warunki zdrowotne. Kryteria oceny muszą być zobiektywizowane poprzez uwzględnienie odczuć szerszego grona uczestników zdarzenia oraz powszechnie przyjmowanych, zasługujących na akceptację norm postępowania, w tym obyczajowych, wynikających z tradycji. Kryterium oceny, czy doszło do naruszenia dobra osobistego, stanowią przeciętne opinie ludzi rozsądnie i uczciwie myślących [tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2023 r., sygn. III PSKP 21/22].

Przy ocenie, czy doszło do naruszenia dóbr osobistych, decydujące znaczenie ma stwierdzenie, jaką reakcję wywołuje naruszenie w stosunkach zewnętrznych. W tym znaczeniu negatywna i krytyczna wypowiedź, zawierająca twierdzenia co do faktów lub ocenę i przedstawiająca domagającego się ochrony w negatywnym świetle, wkracza w prawnie chronioną sferę dóbr osobistych tej osoby. Kryterium to ma szczególne znaczenie przy ocenie publikacji prasowych, gdzie istotne są rzeczywiste skutki społeczne naruszenia, takie jak zmiana postrzegania osoby przez jej otoczenie [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22 czerwca 2023 r., sygn. I ACa 76/22].

Naruszenie dóbr osobistych w artykule prasowym

Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w wyroku z dnia 2 kwietnia 2004 r. (III CK 463/02), w wypadku naruszenia godności pokrzywdzonego przez przypisanie mu w artykułach prasowych popełnienia przestępstwa, okolicznością uchylającą bezprawność jest przeprowadzenie dowodu prawdy, przy czym wyrok sądu karnego skazujący za przestępstwo zastępuje dowód prawdy. Wydawca podejmuje ryzyko ujawniając w prasie osobę sprawcy przestępstwa zanim dojdzie do jego skazania – jeżeli nie zdoła przeprowadzić dowodu prawdy lub nie zostanie wydany wyrok skazujący, poniesie odpowiedzialność za naruszenie dobra osobistego.

Jednakże, jak wyjaśnił Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 20 czerwca 2023 r. (sygn. V ACa 974/21), zasada domniemania niewinności wynikająca z art. 42 ust. 3 Konstytucji RP, która odnosi się do odpowiedzialności karnej, nie modyfikuje w żaden sposób norm zawartych w art. 23 i 24 KC dotyczących ochrony dóbr osobistych. Zasada ta nie może być wykorzystywana do ograniczania prawa do przedstawiania prawdy, gdyż prowadziłoby to do błędnego wniosku, że tylko weryfikacja procesowa i przesądzenie winy prawomocnym wyrokiem karnym uprawnia do przypisania osobie nagannego zachowania. Osoba stawiająca zarzut popełnienia przestępstwa może przypisać go innemu podmiotowi, jeżeli posiada wystarczające podstawy i dowody, którymi może wykazać prawdziwość swoich twierdzeń zarówno w procesie karnym, jak i cywilnym. Odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych powstaje wówczas, gdy osoba stawiająca zarzut nie posiada takich wystarczających podstaw lub nie zachowała należytej staranności w ich weryfikacji.

Naruszenie dóbr osobistych w wywiadzie prasowym

Dobra osobiste są chronione zarówno na gruncie Kodeksu cywilnego, jak i ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe. W przypadku naruszenia dóbr osobistych przez opublikowanie materiału prasowego (np. wyemitowanie reportażu telewizyjnego) zachodzi kumulatywny zbieg przepisów art. 24 § 1 i 2 KC oraz art. 37 pr. pras., dopuszczający kumulatywne lub alternatywne stosowanie środków ochrony, przy czym wybór pozostawiono stronie powodowej. Artykuł 38 pr. pras. wymienia krąg osób ponoszących odpowiedzialność cywilną za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego, obejmując autora, redaktora lub inne osoby, które spowodowały opublikowanie materiału, oraz wydawcę. Jednakże z tego przepisu nie można wyprowadzać wniosku, że osoba występująca w materiale prasowym (np. udzielająca wypowiedzi w reportażu telewizyjnym) nie odpowiada za naruszenie dóbr osobistych innej osoby swoimi wypowiedziami. Odpowiedzialność autora i wydawcy reportażu nie wyłącza odpowiedzialności osób występujących w audycji za wypowiedzi, które mogą naruszać dobra osobiste [tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 8 marca 2013 r., sygn. I ACa 1299/12].

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 kwietnia 2021 r., sygn. I CSKP 87/21, powołując się na orzecznictwo ETPC (wyrok z 4 kwietnia 2017 r., Milisavljević v. Serbia), wskazał kryteria istotne przy dokonywaniu oceny równowagi między wolnością prasy a ochroną dóbr osobistych. Do kryteriów tych należą: przyczynienie się artykułu do debaty na temat zainteresowania powszechnego, stopień rozpoznawalności osoby i przedmiot publikacji, zachowanie zainteresowanej osoby przed publikacją, sposób uzyskania informacji i ich prawdziwość, treść, forma i konsekwencje publikacji oraz dolegliwość sankcji. W realiach sprawy SN uznał, że publikacja nieprawdziwych informacji o problemach alkoholowych powódki nie mogła być uznana za satyrę podlegającą ochronie art. 41 pr. pras. i stanowiła bezprawne naruszenie jej dóbr osobistych.

Zakres odpowiedzialności z tytułu naruszenia dóbr osobistych

Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne.

Odpowiedzialność z tytułu naruszenia dóbr osobistych jest w istocie rzeczy odpowiedzialnością deliktową, czyli odpowiedzialnością za szkodę niemajątkową (krzywdę) spowodowaną bezprawnym działaniem osoby szkodzącej. Jednakże zostały zmienione warunki odpowiedzialności w tym zakresie:

1) w przypadku dochodzenia roszczeń niemajątkowych (art. 24 § 1 KC) wystarczający jest obiektywny charakter bezprawności działania osoby naruszającej dobra osobiste. Z kolei element subiektywny winy musi być wykazany jedynie w przypadku dochodzenia roszczeń majątkowych na podstawie art. 448 KC lub roszczeń odszkodowawczych na podstawie art. 415 i innych przepisów KC w związku z art. 24 § 2 KC;

2) obowiązuje domniemanie, że naruszenie dóbr osobistych miało charakter bezprawny, co oznacza, że osoba pozwaną w procesie musiałaby wykazać, że jej działanie nie było bezprawne, aby uniknąć odpowiedzialności;

3) ponadto, z samej istoty niemajątkowego charakteru roszczeń określonych w art. 24 § 1 KC wynika, że nie podlegają one przedawnieniu [por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z dnia 12 kwietnia 2013 r., I ACa 1305/12].

W razie dokonanego naruszenia osoba pokrzywdzona bezprawnymi działaniami  może żądać ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego albo zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Środki ochrony naruszonego dobra muszą być adekwatne do samego naruszenia i należy dokonać ich wyboru z uwzględnieniem całokształtu okoliczności sprawy  [tak: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z dnia 6 lipca 2016 r., I ACa 1377/15]

Zagadnienia, które podlegają rozpoznaniu w sprawie o naruszenie dóbr osobistych

Przy rozpatrywaniu sprawy dotyczącej ochrony dóbr osobistych sąd musi w pierwszej kolejności ustalić, czy w ogóle doszło do naruszenia tych dóbr, a następnie ocenić, czy działanie oskarżonej strony było bezprawne. Obowiązek udowodnienia, że dobro osobiste zostało zagrożone lub naruszone, spoczywa na osobie poszukującej ochrony prawnej zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego. Z kolei osoba, która podejmuje działania zagrażające lub naruszające dobro osobiste innej osoby, musi udowodnić, że jej działanie nie było bezprawne. Odpowiedzialność odszkodowawcza zależy od faktu wyrządzenia szkody, co również musi udowodnić strona domagająca się odszkodowania zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego, a kluczowym warunkiem tej odpowiedzialności jest zawinione działanie sprawcy szkody [tak: orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z dnia 6 lipca 2016 r., sygnatura sprawy I ACa 1377/15].

Naruszenie dóbr osobistych a bezpodstawne wzbogacenie

Osobie, której wizerunek jest rozpowszechniany bez zgody, przysługuje roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia o wydanie bezprawnie uzyskanej korzyści (art. 405 k.c., art. 414 k.c.). Zobowiązanie to powstaje ex lege i stanowi narzędzie ochrony praw majątkowych jednostek zgodnie z zasadą sprawiedliwości, nakazującą oddanie każdemu tego, co mu się należy (art. 2 Konstytucji RP). Obowiązek zwrotu wzbogacenia z tego tytułu powstaje niezależnie od możliwości postawienia wzbogaconemu zarzutu niewłaściwego zachowania, a także niezależnie od tego, czy między zubożeniem jednej osoby a wzbogaceniem drugiej istnieje adekwatny związek przyczynowy. Wystarczy wykazanie uzyskania korzyści kosztem prawa wyłącznego poszkodowanego posiadającego wartość majątkową. Wydaniu podlega wartość korzystania z wizerunku, co sprowadza się do możliwego do uzyskania wynagrodzenia za sposób rozpowszechnienia wizerunku zastosowany przez naruszyciela [tak: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 grudnia 2020 r., I CSK 790/18].

Robert Nogacki

Założyciel i partner zarządzający kancelarii prawnej Skarbiec, uznanej przez Dziennik Gazeta Prawna za jedną z najlepszych firm doradztwa podatkowego w Polsce (2023, 2024). Doradca prawny z 19-letnim doświadczeniem, obsługujący przedsiębiorców z listy Forbesa oraz innowacyjne start-upy. Jeden z najczęściej cytowanych ekspertów w dziedzinie prawa handlowego i podatkowego w polskich mediach, regularnie publikujący w Rzeczpospolitej, Gazecie Wyborczej i Dzienniku Gazecie Prawnej. Autor publikacji „AI Decoding Satoshi Nakamoto. Sztuczna inteligencja na tropie twórcy Bitcoina” oraz współautor nagrodzonej książki „Bezpieczeństwo współczesnej firmy”. Profil na LinkedIn: 18.5 tys. obserwujących, 4 miliony wyświetleń rocznie. Nagrody: czterokrotny laureat Medalu Europejskiego, Złotej Statuetki Polskiego Lidera Biznesu, tytułu „Międzynarodowej Kancelarii Prawniczej Roku w Polsce w zakresie planowania podatkowego”. Specjalizuje się w strategicznym doradztwie prawnym, planowaniu podatkowym i zarządzaniu kryzysowym dla biznesu.