Proces naprawienia szkody może przybrać różne formy, bowiem możliwa jest tzw. restytucja, czyli przywrócenie stanu poprzedniego, a także odszkodowanie za szkodę na osobie lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Różne są również zasady ponoszenia odpowiedzialności za szkodę.
Prawo zna pojęcie tzw. czynów niedozwolonych, które wywołują szkodę i są domeną prawa cywilnego. Szkodę można wyrządzić np. przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. Szkoda ta może przybierać różne postaci – może to być faktyczny uszczerbek w mieniu, utracona korzyść lub cierpienie, które musiał znosić poszkodowany.
Najczęściej zadawane pytania>>>
Nasza oferta
Rodzaje szkody
Szkoda to szerokie pojęcie. Najczęściej identyfikowane jest jako uszczerbek w majątku poszkodowanego, a zatem utratę lub zmniejszenie wartości posiadanego składnika majątkowego (łac. Damnum emergens), np. uszkodzony samochód czy wybite okno. W takim przypadku sprawa jest zazwyczaj prosta i klarowna – samochód przed szkodą wart był kwotę X, po uszkodzeniu wart był kwotę Y, zatem różnica pomiędzy X a Y stanowi wartość szkody.
Szkoda może jednak przybierać też postać utraconych korzyści (łac. Lucrum cessans), czyli takich aktywów, które weszłyby do majątku poszkodowanego, gdyby nie czyn niedozwolony. W tym miejscu należy zaznaczyć, że orzecznictwo sądów polskich w tym zakresie jest dość rygorystyczne. Nie jest wystarczającym, aby wykazać, że gdyby zdarzenie powodujące szkodę się nie wydarzyło, tj. na przykład chodnik, na którym poślizgnął się poszkodowany był odśnieżony, to poszkodowany udający się właśnie tym chodnikiem do kolektury zakupiłby los popularnej loterii, na której wygrałby milion złotych.
Osiągnięcie utraconych korzyści, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, musi być bardzo prawdopodobne, niemal pewne w danych okolicznościach sprawy. Może to być na przykład sytuacja, w której poszkodowany, na skutek czynu niedozwolonego nie dojechał do klienta, na skutek czego ten klient wypowiedział mu umowę, co z kolei zaowocowało niewypłaceniem wynagrodzenia.
Ponadto formą szkody jest szkoda na osobie, a zatem uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia. W tym przypadku można się domagać zarówno zwrotu kosztów leczenia, jak również renty, jeśli szkoda ma charakter trwały i wpływa na zdolność poszkodowanego do pracy zarobkowej.
Kodeks cywilny posługuje się również pojęciem krzywdy, a zatem cierpienia o różnym rodzaju, którego doznał pokrzywdzony.
Źródło odpowiedzialności
Odpowiedzialność może wynikać z różnych przesłanek, jednak zasadniczo należy podzielić jej źródło na dwa zasadnicze źródła – odpowiedzialność deliktową (za czyn niedozwolony) oraz kontraktową (na skutek niewykonania lub niewłaściwego wykonania zobowiązania).
Delikt (czyn niedozwolony) będący źródłem odpowiedzialności odszkodowawczej może polegać na działaniu, którego nie powinno się podejmować lub na zaniechaniu, w sytuacji w której dana osoba była zobowiązana do podjęcia działania.
Odpowiedzialność kontraktowa z kolei wynika z konieczności pokrycia szkody wyrządzonej przez to, że pomimo zobowiązania wiążącego wcześniej strony, jedna z nich nie podjęła określonego zachowania lub pomimo zobowiązania do jego niepodjęcia, zdecydowała się to uczynić.
Rodzaje zasad odpowiedzialności
Biorąc pod uwagę rodzaje odpowiedzialności za szkody można dokonać podziału na odpowiedzialność na zasadzie winy, na zasadzie ryzyka i marginalnie w polskim systemie wymiaru sprawiedliwości stosowaną zasadę słuszności.
Zasada zawinienia wymaga, aby dało się sprawcy szkody przypisać winę za wystąpienie zdarzenia powodującego powstanie szkody. Wina może przybrać postać umyślną lub nieumyślną, a ta druga z kolei dzielona jest na lekkomyślność i niedbalstwo. Wina wiąże się zatem z intencją wyrządzenia szkody a także takim nieintencjonalnym działaniem, któremu można przypisać negatywny wydźwięk polegający na tym, że gdyby sprawca działał racjonalnie i starannie, to nie doszło by do powstania szkody.
Zasada ryzyka to z kolei rygor odpowiedzialności znacznie surowszy, niż zasada winy. Odpowiedzialny za szkodę na zasadzie ryzyka ponosi bowiem odpowiedzialność nie tylko wtedy, gdy zawinił, ale również wtedy, gdy żadnej winy, choćby nawet nieumyślnej nie ponosi.
Podstawowymi przykładami odpowiedzialności na zasadzie ryzyka jest odpowiedzialność posiadacza pojazdu mechanicznego wobec podmiotów innych niż pozostali kierowcy, a zatem wobec pieszych, czy właścicieli znajdującej się przy drodze infrastruktury, a także wobec właścicieli pojazdów, które nie były w danym momencie w ruchu (bowiem w przypadku zderzeń drogowych Ustawodawca przewidział odpowiedzialność na zasadzie zawinienia), odpowiedzialność właściciela budowli za jej zawalenie czy odpowiedzialność przedsiębiorcy za szkody wywołane ruchem przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody.
Sposoby naprawienia szkody
Szkoda może być przede wszystkim naprawiona w naturze (restytucja). Jeśli zatem na skutek zdarzenia, z które ponosimy odpowiedzialność zostało np. uszkodzone mienie należące do innej osoby, podstawowym sposobem naprawienia szkody jest usunięcie tego uszkodzenia. Możemy tego dokonać własnymi siłami (np. przez wymianę zbitej szyby) lub opłacić osobę, która takiej naprawy dokona.
Drugim sposobem naprawienia wyrządzonej szkody jest zapłata odszkodowania, a zatem ekwiwalentu wyrządzonej szkody w formie pieniędzy. Odszkodowanie ma za zadanie wyrównać ubytek w majątku poszkodowanego (a zatem wzmiankowane wcześniej damnum emergens – rzeczywistą szkodę) lub zrekompensować mu to, czego na skutek działania sprawcy nie uzyskał (lucrum cessans).
Odszkodowanie jest również formą wynagrodzenia za szkodę na osobie. Jak wspomniano wcześniej, może obejmować koszty leczenia, a także przyuczenia do nowego zawodu, jeśli wskutek szkody zaszła taka konieczność, a także ewentualną rentę w razie utraty lub pogorszenia zdolności zarobkowych poszkodowanego.
Wybór formy naprawienia szkody należy, co do zasady do poszkodowanego, jednak w przypadku gdy naprawienie szkody w naturze jest niemożliwe, albo nadmiernie utrudnione lub kosztowne, Ustawodawca zdecydował o odebraniu poszkodowanemu prawa wyboru i ograniczenia jego uprawnień do żądania odszkodowania w pieniądzu.
Kolejną formą naprawienia szkody jest zadośćuczynienie, czyli wynagrodzenie za doznane cierpienie. Należy się natomiast wystrzegać pojmowania krzywdy rodem z amerykańskich filmów, gdzie stres spowodowany samym wystąpieniem szkody jest już dostateczną krzywdą, zasługującą na zadośćuczynienie.
W polskich realiach raczej należy przyjąć rozumienie, że krzywda powinna mieć wymiar fizycznego bólu lub szczególnego udręczenia czy upokorzenia o charakterze psychicznym – jak choćby niemożność wykonywania codziennych czynności higienicznych samodzielnie i konieczność proszenia o pomoc w takich czynnościach innych osób.
Brak też jednoznacznych przesłanek, z których wynikałaby wartość odszkodowania za szkodę na osobie lub zadośćuczynienia. Wartości te często budzą znaczące kontrowersje. Uznaniowość w tej mierze często powoduje bowiem, że choć ból i cierpienie ciężko zmierzyć, to za podobne szkody, kwoty odszkodowań bywają znacząco różne.
Perspektywa poszkodowanego oraz zobowiązanego do naprawienia szkody
Inaczej na kwestię odszkodowania należy spojrzeć w zależności od tego, czy jesteśmy poszkodowanym, który chce uzyskać naprawienie poniesionej szkody, a inaczej, gdy roszczenia odszkodowawcze skierowane są przeciwko nam i podejmujemy przed nimi obronę.
W przypadku, gdy chcemy dochodzić odszkodowania musimy się skupić na wykazaniu przesłanek odpowiedzialności, a zatem na wystąpieniu bezprawnego działania sprawcy, wystąpieniu adekwatnego związku przyczynowego, winie (jeśli jest to odpowiedzialność na zasadzie winy) oraz na wykazaniu wysokości szkody.
Gdy przed roszczeniami odszkodowawczymi się bronimy, skupić się należy na zbadaniu, czy rzeczywiście ponosimy odpowiedzialność i na jakiej zasadzie, czy poszkodowany nie przyczynił się do powstania lub wysokości szkody, a także czy wskazana wysokość szkody nie jest zawyżona.
Postępowania sądowe związane z odszkodowaniami zazwyczaj nie są proste, a ich złożoność i specyfika najczęściej uzasadniają zatrudnienie profesjonalnego pełnomocnika do ich prowadzenia.
