Kurator dla osoby nieznanej z miejsca pobytu (Kurator procesowy)
Kurator procesowy dla strony o nieustalonym miejscu pobytu – zagadnienia praktyczne i procesowe
Współczesne postępowanie cywilne musi radzić sobie z wyzwaniami wynikającymi z mobilności społeczeństwa i trudności w ustaleniu faktycznego miejsca przebywania uczestników postępowania. Instytucja kuratora procesowego dla osoby, której miejsca pobytu nie można ustalić, stanowi odpowiedź ustawodawcy na te problemy. Pozwala ona na kontynuację postępowania przy jednoczesnym zachowaniu procesowych gwarancji dla strony nieobecnej. Niniejsze opracowanie analizuje kluczowe aspekty funkcjonowania tej instytucji w praktyce sądowej.
Przesłanki powołania kuratora procesowego
Fundamentalnym wymogiem dla powołania kuratora procesowego jest przedstawienie przez stronę wnioskującą argumentów wskazujących na prawdopodobieństwo braku możliwości ustalenia miejsca pobytu przeciwnika procesowego. Nie chodzi tu o pełne dowodzenie w rozumieniu art. 243 KPC, lecz o uprawdopodobnienie – standard niższy niż dowód, lecz znacznie wyższy niż zwykłe twierdzenie.
Judykatura wielokrotnie podkreślała, że niewystarczające jest samo oświadczenie strony o nieznajomości adresu przeciwnika. Równie mało przekonujące jest powołanie się wyłącznie na fakt, że pod wskazanym adresem nie udało się doręczyć korespondencji. Wymaga się działań aktywnych – pozyskania dokumentacji z ewidencji ludności, zebrania oświadczeń od osób mogących posiadać wiedzę o miejscu pobytu strony, czy też przeprowadzenia innych czynności weryfikacyjnych.
W praktyce jako wystarczające środki uprawdopodobnienia akceptuje się zaświadczenia urzędów ewidencji ludności wystawione dla ostatniego znanego miejsca zameldowania. Sądy uznają również wartość dowodową pisemnych wyjaśnień pochodzących od członków rodziny, współlokatorów, sąsiadów czy pracodawców strony poszukiwanej. Dopuszczalne jest także przesłuchanie wskazanych osób w charakterze świadków.
Istotne znaczenie ma orzeczenie Sądu Najwyższego z lipca 2020 roku, w którym podkreślono, że choć uprawdopodobnienie różni się od udowodnienia, to ze względu na doniosłość prawidłowego ustanowienia kuratora procesowego dla legalności całego postępowania sądowego z udziałem kuratora procesowego zamiast strony, powołanie może nastąpić dopiero po wykorzystaniu wszystkich powszechnie dostępnych środków poszukiwawczych. Sąd zobowiązany jest uwzględniać zarówno okoliczności znane stronie wnioskującej, jak i informacje, którymi dysponuje sam organ orzekający.
Wniosek o powołanie kuratora osoby nieznanej z miejsca pobytu
Wniosek o powołanie kuratora osoby nieznanej z miejsca pobytu podlega ogólnym regułom pisma procesowego, jednak jego specyfika wymaga szczególnej uwagi. Musi zawierać nie tylko twierdzenie o nieznajomości miejsca pobytu, ale przede wszystkim materiał uprawdopodobniający tę okoliczność. Co istotne, brak uprawdopodobnienia nie stanowi braku formalnego w rozumieniu art. 126 § 2 KPC – jest to przesłanka merytoryczna, której niespełnienie prowadzi do oddalenia wniosku, nie zaś do wezwania o uzupełnienie.
Wniosek o powołanie kuratora osoby nieznanej z miejsca pobytu może być sformułowany bezpośrednio w pozwie lub stanowić odrębne pismo. W obu przypadkach zachowuje autonomiczny charakter i podlega niezależnej ocenie. Szczególnie interesująca jest sytuacja, gdy pozew zawiera wniosek o ustanowienie kuratora, ale nie wskazuje adresu pozwanego. Judykatura uznaje, że w takim przypadku niewskazanie adresu nie tworzy braku formalnego pozwu. Priorytetem staje się ocena wniosku o kuratora – dopiero jego negatywne rozpatrzenie uzasadnia wezwanie do wskazania adresu pod rygorem zwrotu pozwu.
Należy jednak zaznaczyć, że oddalenie wniosku o kuratora osoby nieznanej z miejsca pobytu nie oznacza automatycznego nadania biegu sprawie. Nie uzasadnia to także zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 KPC. Proces może zostać zawieszony dopiero wówczas, gdy strona nie wykona obowiązku wskazania prawidłowego adresu pozwanego.
Szczególny reżim w sprawach alimentacyjnych i o ustalenie pochodzenia
Ustawodawca wprowadził wzmocnione gwarancje procesowe w sprawach szczególnie wrażliwych społecznie. W sprawach o świadczenia alimentacyjne oraz o ustalenie pochodzenia dziecka i związane z tym roszczenia przewodniczący przed powołaniem kuratora zobowiązany jest przeprowadzić właściwe dochodzenie mające na celu ustalenie miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego.
Ta proceduralna nadbudowa ma istotne konsekwencje praktyczne. Po pierwsze, dochodzenie może przybierać dowolną formę – sąd dysponuje swobodą w doborze środków. Po drugie, w doktrynie wskazuje się, że wymóg przeprowadzenia dochodzenia zwalnia wnioskodawcę z obowiązku uprawdopodobnienia nieznajomości miejsca pobytu – wystarczy samo twierdzenie. Ustalenie miejsca zamieszkania staje się zadaniem sądu, nie strony.
Analogiczny obowiązek przeprowadzenia dochodzenia dotyczy również postępowania nieprocesowego, gdzie – odmiennie niż w procesie – kurator wyznaczany jest z urzędu (art. 510 § 2 KPC). Oznacza to, że przewodniczący powinien z własnej inicjatywy podjąć stosowne kroki zmierzające do ustalenia miejsca pobytu zainteresowanego przed powołaniem kuratora.
Publiczne obwieszczenie – funkcja informacyjna i warunek skuteczności
Przepis art. 144 § 2 KPC nakłada na przewodniczącego obowiązek publicznego ogłoszenia o ustanowieniu kuratora. Ogłoszenie następuje w budynku sądowym oraz w siedzibie wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego dla ostatniego miejsca zamieszkania lub pobytu osoby nieobecnej, ewentualnie właściwego ze względu na siedzibę sądu. W sprawach o większym znaczeniu przewodniczący może dodatkowo zarządzić ogłoszenie w prasie.
Publiczne obwieszczenie pełni kluczową funkcję – stanowi nieodzowny warunek skuteczności doręczenia kuratorowi jakichkolwiek pism w postępowaniu. Celem jest maksymalne upowszechnienie informacji o toczącym się procesie, aby wiadomość mogła dotrzeć – bezpośrednio lub pośrednio – do strony o nieustalonym miejscu pobytu.
Ocena, czy sprawa zasługuje na miano „o większym znaczeniu” i czy wymaga ogłoszenia prasowego, należy do dyskrecjonalnej władzy przewodniczącego. Przy tej ocenie uwzględnia się wartość przedmiotu sporu, wagę roszczenia niemajątkowego, doniosłość społeczną sprawy (np. sprawy rozwodowe, o unieważnienie małżeństwa) oraz znaczenie sprawy dla którejkolwiek ze stron.
Zgodnie z ustawą o Monitorze Sądowym i Gospodarczym, ogłoszenie powinno ukazać się w tym wydawnictwie, co nie wyklucza publikacji również w innych czasopismach. Istotne jest, że ogłoszenie następuje jednorazowo – przy ustanowieniu kuratora procesowego. W przypadku późniejszej zmiany osoby kuratora nie jest konieczne ponowne publiczne obwieszczenie, gdyż cel informacyjny został już osiągnięty przez pierwsze ogłoszenie.
Doręczenia kuratorowi – zasady i praktyka
Z momentem powołania kuratora dla strony o nieustalonym miejscu pobytu wszelkie doręczenia mogą być realizowane wyłącznie do kuratora. Przepis art. 143 KPC stanowi, że doręczenie może nastąpić tylko do rąk kuratora, jednak doktryna i orzecznictwo zgodnie przyjmują, że sformułowanie to nie wyklucza stosowania instytucji doręczenia zastępczego.
W praktyce oznacza to, że doręczenie może nastąpić bezpośrednio kuratorowi procesowemu, ale także do rąk dorosłego domownika, a w razie jego nieobecności – do administracji budynku, dozorcy lub sołtysa (art. 138 KPC). Dopuszczalne jest również doręczenie poprzez pozostawienie przesyłki w urzędzie pocztowym (art. 139 KPC).
Kurator procesowy zobowiązany jest informować sąd o każdej zmianie swojego adresu zamieszkania. Sąd powinien pouczyć go o tym obowiązku przy pierwszym doręczeniu (art. 136 KPC). Konsekwencją zaniedbania tego obowiązku jest pozostawienie nieodebranych pism w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia.
Przepis art. 144 § 3 KPC przewiduje, że doręczenie staje się skuteczne z chwilą doręczenia pisma kuratorowi. Sąd może jednak uzależnić skuteczność doręczenia od upływu określonego terminu od momentu wywieszenia obwieszczenia w budynku sądowym. Istotne jest, że warunek czasowy może dotyczyć wyłącznie ogłoszenia w budynku sądowym – nie ma znaczenia data ogłoszenia w lokalu wójta czy w prasie.
Weryfikacja podstaw ustanowienia kuratora procesowego i skutki nieprawidłowości
Sąd nie może ograniczyć się do jednorazowej oceny zasadności powołania kuratora procesowego w momencie składania wniosku. Na każdym etapie postępowania organ orzekający obowiązany jest na bieżąco weryfikować aktualność przesłanek uzasadniających funkcjonowanie kuratora. W razie pojawienia się wątpliwości sąd powinien podjąć stosowne działania z urzędu. Analogiczne obowiązki spoczywają na samym kuratorze – jeśli dowie się o miejscu pobytu reprezentowanej osoby, ma obowiązek zawiadomić o tym sąd.
Przeprowadzenie postępowania z udziałem kuratora procesowego powołanego z naruszeniem art. 144 KPC stanowi szczególny przypadek pozbawienia strony możności działania i możliwości obrony swoich praw. Skutkiem tego jest nieważność postępowania. O nieważności można mówić zwłaszcza wówczas, gdy powołanie kuratora nastąpiło mimo braku należytego uprawdopodobnienia nieznajomości miejsca pobytu strony.
W przypadku stwierdzenia, że kurator procesowy nie wywiązuje się ze swoich obowiązków – nie reaguje na korespondencję, nie podejmuje należytych czynności procesowych, nie informuje o zmianie adresu – celowa może okazać się zmiana przez sąd osoby kuratora. Co istotne, na decyzję o wyznaczeniu kuratora ani na odmowę wyznaczenia nie przysługuje zażalenie, niezależnie od formy decyzji (postanowienie czy zarządzenie). Możliwe jest jednak zaskarżenie rozstrzygnięcia w tym przedmiocie w ramach zażalenia na postanowienie o zawieszeniu postępowania (art. 177 § 1 pkt 6 KPC) lub w ramach apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji (art. 380 KPC).
Rozszerzenie kompetencji referendarza sądowego
Ustawodawca w art. 144 § 4 KPC przyznał referendarzowi sądowemu kompetencję do wykonywania czynności określonych w § 1-3 tego przepisu. Oznacza to, że referendarz może wydać zarządzenie w przedmiocie ustanowienia kuratora procesowego, przeprowadzić stosowne dochodzenie w sprawach alimentacyjnych i o ustalenie pochodzenia dziecka, zarządzić publiczne ogłoszenie o ustanowieniu kuratora oraz uzależnić skuteczność doręczenia od upływu oznaczonego terminu od chwili wywieszenia obwieszczenia.
To rozwiązanie wpisuje się w szerszy trend racjonalizacji postępowania cywilnego poprzez odciążenie sędziów od czynności o charakterze administracyjno-organizacyjnym. Referendarz sądowy, będąc profesjonalistą znającym procedurę, jest w stanie efektywnie realizować te zadania, pozwalając sędziom koncentrować się na orzekaniu.
Wnioski i refleksje końcowe
Instytucja kuratora dla osoby o nieustalonym miejscu pobytu stanowi konieczny element systemu postępowania cywilnego, umożliwiający realizację prawa do sądu nawet w sytuacji, gdy nie można ustalić aktualnego miejsca przebywania strony. Jej praktyczne funkcjonowanie wymaga jednak zachowania równowagi między dwiema wartościami: efektywnością postępowania a ochroną praw strony nieobecnej.
Z jednej strony nadmierna liberalność w powoływaniu kuratorów groziłaby pozbawieniem stron możliwości obrony swoich praw – kurator procesowey, choć działa w dobrej wierze, nie posiada tej samej wiedzy o sprawie i motywacji do działania co sama zainteresowana osoba. Z drugiej strony, zbyt restrykcyjne podejście do przesłanek ustanowienia kuratora dla osoby o nieustalonym miejscu pobytu mogłoby prowadzić do zablokowania postępowań w sytuacjach, gdy strona celowo ukrywa się przed wymiarem sprawiedliwości.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego konsekwentnie wskazuje właściwą drogę: wymaga się od strony wnioskującej wyczerpania rozsądnie dostępnych środków poszukiwawczych, nie ograniczając się do formalnego stwierdzenia braku wiedzy o miejscu pobytu. Jednocześnie sądy zobowiązane są do ciągłej weryfikacji zasadności funkcjonowania kuratora w toku postępowania, co stanowi dodatkową gwarancję procesową.
Założyciel i partner zarządzający kancelarii prawnej Skarbiec, uznanej przez Dziennik Gazeta Prawna za jedną z najlepszych firm doradztwa podatkowego w Polsce (2023, 2024). Doradca prawny z 19-letnim doświadczeniem, obsługujący przedsiębiorców z listy Forbesa oraz innowacyjne start-upy. Jeden z najczęściej cytowanych ekspertów w dziedzinie prawa handlowego i podatkowego w polskich mediach, regularnie publikujący w Rzeczpospolitej, Gazecie Wyborczej i Dzienniku Gazecie Prawnej. Autor publikacji „AI Decoding Satoshi Nakamoto. Sztuczna inteligencja na tropie twórcy Bitcoina” oraz współautor nagrodzonej książki „Bezpieczeństwo współczesnej firmy”. Profil na LinkedIn: 18.5 tys. obserwujących, 4 miliony wyświetleń rocznie. Nagrody: czterokrotny laureat Medalu Europejskiego, Złotej Statuetki Polskiego Lidera Biznesu, tytułu „Międzynarodowej Kancelarii Prawniczej Roku w Polsce w zakresie planowania podatkowego”. Specjalizuje się w strategicznym doradztwie prawnym, planowaniu podatkowym i zarządzaniu kryzysowym dla biznesu.
